فیروزه رمضان‌زاده – سازمان ناسا در تیرماه ۱۳۹۵ تصاویری از دریاچه اورمیه منتشر کرد که نشان می‌داد آب این دریاچه به قرمز تغییر رنگ داده است.
ناسا در تشریح علت این پدیده اعلام کرده است: «در سال‌های گذشته تغییر رنگ دریاچه بارها دیده شده و رنگ آن بارها از سبز و آبی به قرمزی گراییده است که علت این پدیده در ماه‌های تابستان بیشتر به دلیل فعالیت‌های باکتریایی و جلبکی ناشی از گرمای هوا و کاهش ورود منابع آب شیرین به این دریاچه است».
همان طور که ناسا اعلام کرده است، پیشتر یعنی در مردادماه ۱۳۸۹ نیز متمایل شدن آب این دریاچه به رنگ سرخ، توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرده بود.
آن زمان، کارشناسان در داخل ایران، نظرات و فرضیه‌های متعددی برای تغییر رنگ این دریاچه مطرح کردند. از جمله شکور اکبرنژاد نماینده وقت تبریز در مجلس شورای اسلامی‌وقوع چنین رویدادی را بر اثر پدیده «کشند قرمز» دانسته بود.
پدیده دریایی «کشند قرمز» بر اثر افزایش بیش از حد گروهی از جلبک‌ها معروف به فیتوپلانکتون‌ها ایجاد می‌شود که رشد بی رویه این موجودات می‌تواند باعث مرگ آبزیان و ماهی‌‌ها شود (عکس‌های گاردین از دریاچه اورمیه).
اما اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امور محیط طبیعی و استاد محیط زیست، در گفتگو با کیهان لندن وجود جلبک‌های قرمز و نیز املاح موجود در دریاچه اورمیه نظیر منیزم و منگنز را از دلایل تغییر رنگ آن می‌داند.
همان طورکه مسوولان ستاد احیای دریاچه اورمیه اعلام کرده‌اند برای احیا و زنده نگه‌داشتن این دریاچه حداقل ۱۴ میلیارد مترمکعب آب لازم است. اسماعیل کهرم نیز معتقد است اگر آب دریاچه اورمیه تامین شود تغییر رنگ آن نیز از بین خواهد رفت.
وی با اشاره به ساخته شدن ۴۰ سد بر روی ۱۱ رودخانه حوزه دریاچه اورمیه و خشک شدن تدریجی این دریاچه به کیهان لندن می‌گوید: «دولت آقای روحانی اعلام کرد که می‌رویم سیستم‌های آبیاری زمین‌های کشاورزی را ترقی و پیشرفت می‌دهیم، آب اضافی می‌دهیم به دریاچه اورمیه منتها به‌کارگیری این سیستم‌ها با میلیاردها دلار میسر می‌شود؛ حالا قرار است چه کسی این منابع مالی را تامین کند؟ تا حالا که هیچ دستگاهی از پس این کار برنیامده است.»
در صورت خشک شدن دریاچه اورمیه نه تنها هوای معتدل منطقه به هوایی گرمسیری همراه با بادهای نمکی تبدیل خواهد شد بلکه شرایط زیست‌محیطی منطقه نیز با بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار تغییر خواهد یافت همان طور که امروز شاهد هستیم که افزون برشهر تبریز، شهر اورمیه هم در مسیر ریزگردها و بادهای نمکی قرار گرفته است.
هر چند پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی نجات دریاچه اورمیه از بحران کنونی با تشکیل کارگروه ملی نجات این دریاچه مورد تأکید قرار گرفت اما با این وجود، هنوز قدمی‌جدی از سوی این کارگروه و نیز ستاد احیای دریاچه اورمیه برای نجات این منطقه زیست‌محیطی ارزشمند برداشته نشده است.
در ادامه، مشروح گفتگوی کیهان لندن را درباره آخرین وضعیت دریاچه اورمیه با اسماعیل کهرم، استاد دانشگاه و مشاور سازمان محیط زیست می‌خوانید.
-آقای کهرم، چندی پیش تصاویری از رودخانه دالدیکان در روسیه در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد آب این رودخانه همانند آب دریاچه اورمیه به رنگ قرمز تغییر یافته. گفته می‌شود مواد شیمیایی کارخانه نیکل نوریلسک در نزدیکی این رودخانه که وارد آب شده باعث بروز این پدیده شده است. به نظر شما علت تغییر رنگ دریاچه اورمیه می‌تواند مانند دریاچه دالدیکان روسیه به دلیل ورود پساب‌ها و زباله‌های صنعتی باشد یا به علت دیگریست؟
-این دو مقوله مختلف است، بنده با آگاهی خدمت شما عرض می‌کنم. ببینید، در نقاط عمیق دریاچه اورمیه الان تا حدود مثلاً چهار پنج درصد آب دارد و بقیه جاها خشک شده و البته یک مقداری باران آمد و تعدادی پرنده مثل فلامینکو و خرچنگ حدود نیم سانتی‌متری که به آن می‌گویند «آرتمیااورمیانا» ظاهر شدند منتها نمی‌توان گفت دریاچه اورمیه احیا شده ولی قدم‌های اولیه برای تثبیت این دریاچه برداشته شده. یعنی ممکن است وضع دریاچه اورمیه از مهرماه که سال آبی را شروع می‌کنیم و مقداری باران و نزولات آسمانی می‌آید بهتر بشود، ولی چندان هم مشخص نیست.
اما تغییر رنگ به دو دلیل اتفاق می‌افتد؛ اولاً این که ما ۱۳ نوع جلبک در داخل دریاچه اورمیه داریم. برخی از این جلبک‌ها رنگ‌شان ارغوانی و قرمز است. دوم این که در حال حاضر که نمک‌های دریاچه اورمیه از آب خارج شده‌اند برخی از املاح مانند منیزم و منگنز رنگ‌شان قرمز است. از طرفی ما هیچ کارخانه فولاد یا تشکیلات آهن‌دار در اطراف دریاچه اورمیه نداریم که اینها پساب‌شان در داخل دریاچه اورمیه ریخته شود. بنابراین با خوشحالی خدمت‌تان عرض می‌کنم که اگر دریاچه اورمیه داخلش آب وارد شود تمام این تغییر رنگ‌ها از بین خواهد رفت و رنگ نمک که سفید است مجدداً خودش را نشان می‌دهد.
-به نظر شما برداشت بی رویه نمک از حاشیه دریاچه اورمیه می‌تواند زنگ خطری برای تسریع در روند خشک شدن این دریاچه باشد؟
-ببینید، دریاچه اورمیه ۱۶۷ کیلومتر طولش است و به طور متوسط ۴۵ کیلومتر عرض دارد چون عرض‌اش متفاوت است. از طرفی برداشت نمک از سواحل جنوبی دریاچه اورمیه همیشه ادامه داشته، یعنی آب دریاچه را وارد حوضچه‌های کم عمقی می‌کردند. بنده بارها این را شاهد بودم و بعد وقتی که نمک داشت تشکیل می‌شد با کار بسیار سخت می‌آمدند با بیل و کلنگ آن را می‌شکستند، بار می‌کردند و به تمام ایران می‌فرستادند، یعنی برداشت نمک همیشه وجود داشته. شما تصور کنید این دریاچه با ۵ هزار کیلومترمربع که وسعت دارد در برخی از نقاط تا عمق۸۰ متری نمک هست حالا از این ضخامت باور کنید هر چقدر هم که شما نمک برداشت کنید واقعا تاثیری در اکولوژی و سلامت دریاچه ندارد. ما گرفتاری‌مان در مورد دریاچه اورمیه کمبود آب است که اگر برطرف شود تمام این مسائل از بین می‌رود. ببینید، این نمک‌ها وقتی که آب کم می‌شود و در مجاورت هوا قرار می‌گیرند این رنگ‌ها را پیدا می‌کنند و یا اینکه مایکروارگانیزم‌ها یا ارگانیزم‌های کوچک در صورت غلظت بیش از حد نمک به این صورت در می‌آیند و خود آن «آرتمیااورمیانا» هم متاسفانه بر اثر شوری از بین می‌رود، تمام آب بدنش را از دست می‌دهد و اینها تا حدود ۱۲۰ گرم نمک در لیتر، کاملا شاداب و سرحال زندگی می‌کنند و میلیاردها تخم می‌گذارند به نام «سیست» که به رنگ صورتی و بسیار زیباست. آن زمانی که دریاچه اورمیه سالم بود این سیست‌ها یا تخم‌های صورتی رنگ اطراف جزیره جمع می‌شدند و شیلات این تخم‌ها را جمع‌آوری می‌کرد برای مصرف خوراک میگوها در استخرهای میگو یا ماهی خاویار چون پروتئین بسیار بالایی دارند اما الان متاسفانه به خاطر شوری بیش از حد که از ۳۵۰ گرم در لیتر و اشباع گذشته، تمام آب بدن‌شان را از دست دادند و مُردند البته در برخی از حوضچه‌ها هنوز هم وجود دارند. بنابراین اشکال عمده دریاچه اورمیه نبود یا کمبود آب است که اگر این مشکل برطرف شود تمام این مسائل حل می‌شود.
-نزدیک به سه سال از شکل‌گیری ستاد احیای دریاچه اورمیه می‌گذرد؛ به نظر شما آیا اقدامات این ستاد برای احیای بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه نتایجی در پی داشته؟ برنامه‌های این ستاد را چطور ارزیابی می‌کنید؟
-من همه اینها را ضعیف ارزیابی می‌کنم. جریان از این قرار بود که آقای روحانی وقتی سر کار آمد اولین جلسه هیات دولت را به دریاچه اورمیه اختصاص دادند و ما خوشحال شدیم. ایشان گفتند این دولت، دولت زیست‌محیطی است و بعد هم خانم ابتکار وقتی که رییس سازمان حفاظت محیط زیست شدند ایشان هم اولین جلسه را فردای آن روز با هلی‌کوپتر رفتند با وزیر نیرو دریاچه اورمیه را بالا و پایین‌اش را دیدند؛ خب، ما هم خوشحال شدیم اما بعدا در آن ستاد احیای دریاچه اورمیه که به دست آقای کلانتری وزیر اسبق کشاورزی داده شد و شخصیت موجه علمی‌است، اینها آمدند گفتند ما تصمیم گرفته‌ایم که بیاییم و ۴۰ درصد آب کشاورزی حوضه دریاچه اورمیه را بدهیم به دریاچه حوضه آبخیز. دریاچه اورمیه حدود ۷ و نیم میلیارد مترمکعب آب در سال دارد که از این مقدار ما در سال‌های خشک، میزان زمین‌های کشاورزی را از ۳۵۰ هزار هکتار به ۷۵۰ هزار هکتار ترقی دادیم، ببینید چه درخواست آبی ایجاد می‌شود! در این صورت آبی برای دریاچه اورمیه باقی نماند، این یک مسأله. دوم این که مبادرت به ساخت ۴۰ بند سد کردیم روی رودخانه‌های مشروب کننده دریاچه اورمیه و هر قطره آب را ما مصرف کردیم پشت سدها و وقتی که این آب‌ها به صورت دریاچه پشت سد قرار گرفت، در ارتفاعات بالا تبخیررا افزایش دادیم به طوری که در پشت این سدها حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب آب تبخیر می‌شد، یعنی رودخانه‌ای که تبخیرش کم است ولی پشت سد زیاد است. بعد آمدند گفتند که ۴۰درصد از آن آب کشاورزی را به دریاچه اورمیه می‌دهیم، کشاورزان گفتند پس سهم ما چه می‌شود؟ ما رفتیم زمین‌ها را از ۳۵۰ هزار هکتار به ۷۵۰ هزار هکتار افزایش دادیم الان ما کشاورزی نمونه داریم در اینجا، دامپروری داریم، پس سهم ما چه می‌شود؟! دولت گفت ما کمک می‌کنیم که شما از سیستم‌های آبیاری نوین استفاده کنید مثل سیستم قطره‌ای، بارانی و مهپاش. سیستم آبیاری قطره‌ای نیاز به کیلومترها لوله دارد که سر هر بوته که می‌رسد از منفذی که دارد آب جاری می‌شود. سیستم بارانی یعنی اینکه از ارتفاع یکی دو کیلومتری بالای زمین بر خاک سرازیر می‌شود مثل ایالات متحده امریکا، به همین دلیل مزارع آن کشور دایره‌وار و گرد هستند. سیستم مهپاش هم که آب را به قطرات یک پانصدم میلی‌متر تقسیم می‌کند و می‌پاشد. اما همه اینها نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هنگفت است که ما نمی‌دانیم چه کسی می‌خواهد آن را تقبل کند و انجام دهد؛ و تا الان هم در این مدت سه سال و نیم که دولت آقای روحانی بر سر کار آمده در این زمینه قدمی برداشته نشده، بنابراین آبی هم به دریاچه اورمیه نرسیده است.
-به این ترتیب با ادامه این تدابیرغلط و مدیریت نادرست فکر می‌کنید دریاچه اورمیه در آینده چه وضعیتی خواهد داشت؟
-چنانچه دولت آستین بالا بزند مثلا وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و یا سازمان‌های آب منطقه‌ای یا سازمان حفاظت محیط زیست بتوانند آب برای کشاورزان منطقه تامین کنند که اتفاقاً کشاورزی‌شان در سطح بسیار بالا واقعا نمونه است، مقداری آب باقی می‌ماند برای دریاچه اورمیه که می‌تواند آن را احیا کند. الان سیستم آبیاری ما در زمین‌های کشاورزی همان سیستمی است که در زمان کوروش کبیر وجود داشت یعنی کرتی و یا غرقابی به این معنی که ما مزارع را غرق آب می‌کنیم؛ به این ترتیب مقدار زیادی از آب تبخیر می‌شود، مقدار زیادی از آن هم پایین می‌رود و در دسترس گیاه قرار می‌گیرد. این سیستمی است که ما داریم در حالی که در دیگر نقاط دنیا از سیستم‌های مدرن استفاده می‌کنند. اگر از سیستم درست استفاده کنیم آن وقت می‌توانیم آب اضافی را به دریاچه اورمیه بدهیم ولی با آن ۴۰ سدی که روی رودخانه‌های زرینه‌رود و سیمینه‌رود و باراندوز ساختیم، یعنی ۴۰ بند سد روی ۱۱ رودخانه منطقه زدیم، هر چه آب بوده را تا قطره آخرش مکیده‌ایم! بنابراین شانسی باقی نمی‌ماند و دولت آقای روحانی هم که اعلام کرد می‌رویم و سیستم‌های آبیاری زمین‌های کشاورزی را ترقی و پیشرفت می‌دهیم و آب اضافی می‌دهیم به دریاچه اورمیه، به میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. چه کسی قرار است این منابع مالی را تامین کند؟! تا حالا که هیچ دستگاهی از پس این کار برنیامده است.
