آزاده کریمی – در حالی که پذیرش استعفای علی جنتی و اعتراض جامعه هنرهای تجسمی، امانت‌سپاری ۶۰ اثر از گنجینه موزه هنرهای معاصر به موزه برلین و رم را با تردیدهایی روبرو کرده بود، سایت موزه‌های دولتی برلین پیش‌فروش بلیت‌های این نمایشگاه را آغاز کرده است.
طبق اعلام «موزه دولتی برلین» از چهارم دسامبر ۲۰۱۶ تا پنجم مارس ۲۰۱۷ «گالری نقاشی» این موزه میزبان بیش از شصت آثار برجسته آمریکا و اروپا از جمله آثار جکسون پولاک، مارک روتکو، فرانسیس بیکن و آثار هنرمندان هنر مدرن ایران مانند فرامرز پیلارام، محسن وزیری مقدم و بهجت صدر خواهد بود.
«گالری نقاشی» که زیرمجموعه موزه دولتی برلین است، یکی از گالری‌های پیشرو در جهان است که آثار نقاشی اروپا از قرن سیزدهم تا هجدهم را نگهداری می‌کند. موزه دولتی برلین در سال ۱۸۳۰ افتتاح شد و ساختمان کنونی آن در سال ۱۹۹۸ به پایان رسید.
در این موزه آثار هنرمندانی از جمله آلبرشت دورر، لوکاس کرونباخ، هانس هالبین، یان وان آیک، رافائل، بوتیچلی، تیتان، کاراواجو، پیتر پل روبنس، رامبراند، یوهانس ورمیر، و آنتونیو ویویانی به نمایش گذاشته شده است. این موزه در محل «کولتور فوروم» واقع در غرب میدان پتسدام در مرکز برلین قرار دارد.
طبق قرارداد موزه هنرهای معاصر و بنیاد میراث فرهنگی پروس، دسامبر سال جاری (آذر و دی ماه سال ۹۵)، برلین اولین شهر دنیاست که پس از نزدیک به ۴۰ سال میزبان «با ارزش‌ترین مجموعه هنر قرن بیستم خارج از اروپا و آمریکا» خواهد بود.
این قرارداد از سوی جامعه هنری ایران، به ویژه انجمن هنرمندان نقاش، ابهام‌آمیز و نامطمئن تلقی شد، تا اندازه‌ای که نشست شفاف‌سازی مسئولان ارشاد و موزه هنرهای معاصر را قانع‌کننده نیافتند و به جدّ خواستار لغو قرارداد و بررسی این قرارداد در مجلس شورای اسلامی شدند.
اگر چه علی مرادخانی معاون امور هنری وزارت ارشاد (قبل از پذیرش استعفای علی جنتی) در مجلس حضور پیدا کرد ولی ادعا کرد که مطلب خاصی درباره تابلوها گفته نشده است. با روی کار آمدن عباس صالحی و تغییرات احتمالی مدیریت مجموعه هنری، باید دید نگرانی‌ها بیشتر خواهد شد یا کمتر.
ابعاد نگرانی جامعه هنری ایران، در چارچوب دلایلی چون احتمال تخریب و عدم استرداد تابلوها، به تصویب نرسیدن مفاد قرارداد در مجلس شورای اسلامی، احتمال ضبط یا تعویض با آثار بدلی، ناشناس بودن مشاوران قرارداد و اعلام نشدن اسامی تابلوهای انتخاب شده برای نمایشگاه قرار دارد.
این مخالفت‌ها ریشه در سوء مدیریت موزه هنرهای معاصر در دوره‌های مختلف دارد به ویژه شایعاتی مبنی بر صدمه دیدن، سرقت و کپی آثار گنجینه و نابود کردن فهرست موجودی موزه در دوران مدیریت علیرضا سمیع آذر (دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی) و همچنین تجاربی چون معاوضه خسارت‌بار تابلویی از «ویلم دی کونینگ» با بخشی از یک شاهنامه طهماسبی.
این در حالیست که فرانک والتر اشتاین‌مایر در سفر اخیر خود به تهران، این قرارداد را سرآغاز رابطه فرهنگی و اجتماعی بین دو کشور دانسته است. بنا به گزارش رسانه‌های آلمان قرار است این کشور برای امانت آثار موزه هنرهای معاصر ایران بالغ بر ۳ میلیون دلار هزینه بپردازد.
گنجینه شگفت‌انگیز موزه هنرهای معاصر مجموعه‌ای از شاهکارهای هنر غرب در دهه ۷۰ میلادی است که توسط شهبانو فرح پهلوی خریداری شد. این مجموعه با ارزش دو و نیم میلیارد دلار شامل آثار منحصر به فرد و مشهوری از مارک روتکو، روی لیختن اشتاین، رابرت روزنبرگ، فرانسیس بیکن، اندی وارهول، کلود مونه، پل گوگن، ونسان ون گوگ و تقریبا ۳۰ اثر پابلو پیکاسو را شامل می‌شود.
اگر نمایش این آثار در برلین و موزه رم به سرانجام برسد، راه برای حضور در موزه هرش‌هورن واشنگتن نیز باز خواهد شد، چنانکه ملیسا چیو مدیر موزه واشنگتن نسبت به برگزاری نمایشگاهی از این آثار ابراز امیدواری کرده است.
البته با توجه به شرایط سیاسی و حقوقی نامطمئن ایران در عرصه بین‌المللی، احتمال بلوکه و ضبط این آثار با خروج از ایران وجود دارد، چنانکه در ابعاد داخلی، چهار سال پیش مشهورترین تابلوی «جکسون پولاک» به دلیل بدهی وزارت ارشاد به گمرک از سوی گمرک فرودگاه امام خمینی توقیف شد! این تابلو پنج سال پیش در حراج کریستی ۲۵۰ میلیون دلار قیمت‌گذاری شد.
حتی این بحث مطرح است که آثار موزه چون توسط فرح پهلوی خریداری شده و مدارک روشنی برای خرید برخی آثار وجود ندارد، می‌تواند به عنوان اموال شخصی خاندان پهلوی تلقی شود. هر چند شهبانو در گفت‌وگوهای مختلف تأکید کرده است هر آنچه در موزه هنرهای معاصر وجود دارد جزو اموال عمومی است و وی آنها را برای ایران خریداری کرده است.
افشین ناغونی نقاش ساکن لندن درباره حواشی برگزاری این نمایشگاه به کیهان لندن می‌گوید: «مسئله این است که آثار موزه هنرهای معاصر فاقد شناسنامه است ولی تبادل آثار فرهنگی و هنری همواره بین موزه‌های دنیا صورت می‌گیرد و قوانین و مراتب خودش را دارد. اگر قرار باشد، سرقت یا کپی از سوی موزه میزبان رخ دهد، اگر دو طرف در این بازی نقش نداشته باشند، قطعا برملا خواهد شد و همه دنیا آن را خواهد فهمید. ضمن اینکه آثار هنری مدرن مثل آثار کلاسیک نیستند که بتوان به راحتی آنها را کپی کرد.»
او با بیان اینکه رفتار کشورهای غربی با ایران ضد و نقیض است، اضافه می‌کند: «کشورهای غربی از طرفی ایران را نیرویی شرّ در منطقه می‌دانند و از طرفی دیگر به این شکل روابط فرهنگی برقرار می‌کنند! به نظرم این رفتار غرب دوگانه و دورویی است.»
این هنرمند نقاش در پاسخ به این سوال که تا چه میزان می‌توان امنیت آثار هنری را در انتقالات بین موزه‌ای تضمین کرد، می‌گوید: «همیشه انتقال آثار هنری با ریسک همراه است ولی کمپانی‌های قدرتمندی وجود دارند که با بالاترین کیفیت بسته‌بندی آثار را منتقل می‌کنند و به نسبت قیمت اثر هنری برای آن بیمه در نظر می‌گیرند. ریسک همیشه وجود دارد اما اگر از راه درست و ایمن انتقال آثار هنری صورت گیرد، قاعدتا نباید مشکلی به وجود بیاید. به نظر من به خاطر اینکه ریسک وجود دارد، نباید جلوی نمایش این آثار گرفته شود.»
موافقان امانت دادن گنجینه موزه هنرهای معاصر بر این باورند که نمایش این آثار منجر به تلطیف نگرش جهانی نسبت به ایران خواهد شد، افشین ناغونی در این باره می‌گوید: «این نمایشگاه روی کسانی که با تاریخ و فرهنگ ایران آشنایی دارند، تاثیر چندانی نمی‌گذارد و فکر نمی‌کنم تغییر چندانی هم روی نظر بیننده عام داشته باشد. اما اگر به این وسیله کار هنرمندان ایرانی مورد توجه قرار گیرد، تاثیر مثبتی بر هنر ایران خواهد داشت.»
ناغونی قرارداد امانت آثار موزه هنرهای معاصر را قراردادی نه بین دو موزه بلکه بین دولت‌ها خواند و اضافه کرد: «این برنامه، مراوده بین دولت‌هاست و وقتی پای سیاست و واسطه به میان می‌آید، من نمی‌توانم اطمینان کنم و صرفا به عنوان مراوده فرهنگی به آن نگاه کنم. ما واقعا نمی‌دانیم پشت این مراوده چیست و چه آثاری از ایران بیرون آورده می‌شوند.»
حسین خسروجردی نقاش و مجسمه‌ساز در گفتگو با کیهان لندن درباره این واگذاری یک‌ساله، می‌گوید: «از نظر جنبه قانونی و احتمال بلوکه شدن آثار اطلاعی ندارم و فکر می‌کنم جامعه تجسمی ما هم به دلیل عدم توجه به مقوله اقتصاد، اطلاعی در این زمینه ندارد. ولی به عنوان یک نقاش وقتی شنیدم که راهی باز شده تا موزه هنرهای معاصر با دیگر موزه‌های جهان وارد گفتگو شود، بسیار خوشحال شدم.»
او می افزاید: «با توجه به انتقادهایی که در این زمینه وجود داشت، با علی مرادخانی معاون امور هنری وزارت ارشاد صحبت کردم. ایشان وضعیت بودجه هنرهای تجسمی را شرح دادند که فقط بخش اندکی از مشکلات را حل می‌کند و به مراودات هنری با دیگر کشورها نمی‌رسد. به همین دلیل نمایشگاه آثار موزه هنرهای معاصر در اروپا، بودجه کلانی را وارد عرصه هنر می‌کند و این امکان را پدید می‌آورد که موزه احیا شود و تغییر و تحول اساسی رخ دهد. همچنین راهی باز می‌شود تا بین ایران و موزه‌های مطرح جهان ارتباطی پدید بیاید.»
این عضو موسس انجمن هنرمندان نقاش ایران درباره نگرانی‌ها از سرقت از گنجینه موزه هنرهای معاصر به بهانه برپایی نمایشگاه، می‌گوید: «اصولا این کار نشدنی است، هنر همواره بر اساس اسناد و مدارک تعریف شده، وقتی گفته می‌شود اصل یک تابلو در موزه هنرهای معاصر نگهداری می‌شود، اگر آن را ببرند و کپی کنند، قاعدتا همه دنیا همان تابلویی را به عنوان اصل می‌شناسد که در موزه هنرهای معاصر است. این‌کار معنایش یعنی سرقت و فردا اگر بگویند ما از این تابلو کپی کرده‌ایم و اصل را برداشته‌ایم، یعنی یک سازمان سرقت ملی کرده و این چیزی نیست که در جهان پذیرفتنی باشد. اگر اینطور باشد، هیچ موزه‌ای تابلو قرض نمی‌دهد.»
حسین خسروجردی راه بر طرف شدن ابهام‌ها را انتشار فهرست آثار گنجینه می‌داند و می‌گوید: «موزه هنرهای معاصر وظیفه دارد تا فهرست کامل آثار گنجینه را با تصاویر و مشخصات آثار منتشر کند. با توجه به اینکه خیلی چیزها به تاراج رفته، این وظیفه را موزه دارد که تاریخ خریداری تابلو و تاریخچه‌اش را مشخص کند. حالا اگر این اسناد موجود نیست، به این معامله اشکال وارد است. چون ما نمی‌دانیم اصل گنجینه چیست و چه چیزهایی هم قرار است از ایران خارج شود. ضمن اینکه موزه باید قبل و بعد از نمایش آثار در اروپا، آنها را در داخل ایران در معرض نمایش قرار دهد. این دغدغه و نگرانی‌ها باید برطرف شود، وگرنه به هر شکلی سوء تفاهم ایجاد می‌شود.»
این هنرمند با اشاره به تصویب قرارداد موزه هنرهای معاصر در مجلس شورای اسلامی، می‌افزاید: «کسانی که در مجلس شورای اسلامی در این‌باره قصد تصمیم‌گیری دارند، قدرت تشخیص این مسائل را ندارند. بدون شک هیچ کدام از آقایانی که تا به حال به مجلس پا گذاشته‌اند، اطلاعاتی حتی اندک درباره هنرهای تجسمی نداشته‌اند. اگر آنها نگران موزه هنرهای معاصر هستند، چرا به این فکر نمی‌کنند که همان کاری که قبل از انقلاب شده را باید آنها هم انجام دهند و برای گنجینه موزه، اثر خریداری کنند؟!»
خسروجردی همچنین اضافه می‌کند: «موزه هنرهای معاصر در حال حاضر نیاز به بودجه کلان دارد تا بازسازی و ترمیم شود. موزه سال‌هاست که به‌روز نشده و احتیاج دارد تا آثار هنری خریداری کند. موزه باید آثاری بخرد که در آینده به اندازه گنجینه کنونی ارزش و اعتبار داشته باشد.»
این نقاش نگرانی اهالی هنرهای تجسمی را حق آنها دانسته و می‌گوید: «هنرمندان ما حق دارند که این تعصب و نگرانی را داشته باشند، ولی برای من جالب است که منظور نمایندگان مجلس از این ابراز نگرانی چیست و چه دانشی پشت اندیشه آنهاست که می‌خواهند راجع به هنرهای تجسمی تصمیم بگیرند.»
