مهدی دهقان – مرکز پژوهش های مجلس با انتشار گزارشی تحت عنوان «بررسی وضعیت سدها و عملکرد سدسازی در کشور» در آبان ماه سال جاری از مکان‌یابی و احداث برخی سدهای کشور از جمله سد گتوند انتقاد کرد.
سیدپرویز فتاح که در آذر ماه سال ۹۳ در سمت مدیرعامل بنیاد تعاون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جانشین قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا قرار داشت از ساخت سد گتوند به عنوان دستاورد سپاه و از قرارگاه خاتم الانبیا به عنوان بزرگترین پیمانکار در ایران و منطقه یاد کرد. اکنون مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارش تحقیقی و تحلیلی ساخت برخی سدهای کشور از جمله گتوند را از اساس نادرست دانسته و از اشتباهات سدسازی در ایران انتقاد کرده است.
اختلال در رژیم طبیعی انتقال آب و رسوب در رودخانه، نابودی زیست‌بوم‌های گیاهی و جانوری، تولید زمین لرزه و زمین‌لغزش، افزایش تبخیر سطحی، ایجاد آثار غیربهداشتی، آثار نامطلوب اجتماعی و اقتصادی و تغییر در مشخصات فیزیکی و شیمیایی آب از جمله معایب اصلی سدها در کشور است اما مسئولان کشور بدون توجه به آثار مخرب سدسازی، اقدام به احداث سدهای جدید در استان‌های مختلف می‌کنند.
متاسفانه زیر آب رفتن روستاها و آثار باستانی و تاریخی و همچنین بیکار شدن بسیاری از مردم منطقه از دیگر تبعات ناگوار سدسازی بوده که نمونه آن سد گتوند است که مرکز پژوهش‌های مجلس به جزئیات تبعات ناگوار احداث آن اشاره کرده. سدی که پیمانکارش سپاه پاسداران بوده است.
در گزارش تحقیقی مرکز پژوهش‌های مجلس معایب و مزایای سدسازی مورد بررسی قرار گرفته است که در ادامه به برخی از جزئیات آن پرداخته می‌شود.
با توجه به پراکندگی نامطلوب زمانی و مکانی بارندگی در کشور، هدف اصلی از سدسازی در ایران تأمین آب برای مصارف مختلف، با خطرپذیری پایین است. واقع شدن ایران در بخش خشک و نیمه خشک جهان و فراوانی سوخت‌های فسیلی و سهم کمتر از ۱۵ درصد انرژی برقابی از کل انرژی برق کشور، باعث می شود که هدف اصلی از تأسیس یک سد به قصد استحصال انرژی برقابی، هدف مستقل مناسبی نباشد. همچنین مطالعات جدید با توجه به آثار زیست‌محیطی سدها و تولید گازهای گلخانه‌ای، تردیدهایی را در پاک بودن انرژی برقابی ایجاد کرده است.
با توجه به پیشرفت علم و تحقیقات جدید انجام شده در سطح بین‌المللی، جنبه‌های نوین آثار زیست محیطی سدها آشکار و مشخص شده است که در برخی از موارد که قبلاً فایده محسوب می شد، در بلندمدت باید بازنگری‌هایی شود. از این میان می توان به تولید گازهای گلخانه‌ای از مخازن سدها به دلیل زوال و فساد مواد آلی موجود در مخزن و همچنین در مواردی تشدید خسارات ناشی از سیلاب اشاره کرد. البته این موارد نیاز به تحقیقات بیشتر داشته و با توجه به کل شرایط باید در مورد آنها تصمیم‌گیری شود و با وجود این، هنوز بهره‌برداری از سدها تقریباً در تمام نقاط دنیا ادامه دارد و احداث سدهای جدید نیز صورت می‌گیرد و نقش سدها در مدیریت منابع آب غیرقابل انکار است.
در ایران تا به حال مدیریت منابع آب با تکیه بر مدیریت عرضه انجام شده و جنبه‌های مختلف مدیریت تقاضا نادیده گرفته شده است. بر همین اساس نیز سدهای بسیاری در کشور ساخته شد. برای مثال تنها در دوره ۱۵ساله اخیر حجم مخزن سدهای کشور، حدود ۲۳ میلیارد مترمکعب افزایش داشته است. متأسفانه در بسیاری موارد به دلیل عدم ارائه طرح ارزیابی آثار زیست محیطی برای سدهای کشور، مشکلاتی برای بالادست و به ویژه پایین دست به وجود آمده است.
پیامدهای ساخت سد گتوند
مصادیقی چند را نیز می‌توان عنوان کرد که به دلیل طراحی نامناسب و مکان‌یابی نادرست ساختگاه سد، معضلاتی از قبیل نشت آب از مخزن سد، کاهش کیفیت آب مخزن و غیره به وجود آمده است. نمونه شناخته شده این امر، مشکل بزرگ سد گتوند است که به دلیل مکان یابی نادرست ساختگاه سد و وجود توده‌های نمکی در مخزن سد، پس از آبگیری و به دلیل انحلال این توده‌ها، آب مخزن سد شور شده و پیامدهای ناگواری برای پایین‌دست ایجاد کرده است.
۵۰ درصد آب سدهای ایران در ۱۵ سال خالی شده است
همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس انتقاد کرده است، عدم لحاظ مبانی صحیح طراحی با توجه به شرایط خشکسالی کشور، تغییر اقلیم، تأثیر سایر سدها و اصول مدیریت جامع منابع آب، باعث شده که درصد چشمگیری از حجم مخزن تقریباً ۵۰ درصد تمام سدهای کشور در دوره ۱۵ ساله اخیر، خالی بماند. باید یادآوری کرد که با بررسی جامع و همه جانبه هزینه و فایده، باید در باره سرنوشت تمام سدهای جدید و در حال ساخت به طور جدی تصمیم گرفت.
در این زمینه در صورت عدم توجیه سد از مناظر زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و غیره، از ادامه کار برای سدهای نیمه‌کاره بدون توجه به مبالغ هزینه شده برای آنها تا کنون، صرف نظر شود، زیرا قطعاً ادامه ساخت چنین سدهایی زیان‌های اقتصادی بیشتری از مبالغ هزینه شده برای آنها را به دنبال خواهد داشت. البته باید دقت کرد که در حال حاضر سدها جزو مؤلفه‌های اصلی مدیریت منابع آب در جهان و از جمله کشور ایران هستند و بدون استفاده از این زیرساخت‌ها نمی‌توان بخش آب کشور را راهبری کرد، زیرا به صورت زنجیره‌وار، وابستگی بخش‌های مختلف مصرف کننده به نقش تأمین آب سدها و همچنین وابستگی جوامع و نیز توسعه پایین‌دست سدها به نقش کنترل سیلاب آنها و بسیاری موارد دیگر، حذف سدها را از سیستم مدیریت منابع آب کشور، ناممکن می‌سازد.
پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برای بهبود عملکرد سدهای موجود و جدید و همچنین کاستن آثار نامطلوب زیست محیطی آنها، پیشنهادهای اصلی زیر را ارائه کرده است:
- برای هر گونه هدفی که از احداث یک سد جدید انتظار می‌رود، انواع راهکارهای غیر از سد و راه‌های تلفیقی با پیامدهای زیست محیطی کمتر نیز مورد بررسی قرار گیرد.
- برای تمام سدهای جدید، طرح ارزیابی آثار زیست محیطی با دید بلندمدت ارائه شود.
- موضوع تأسیس شبکه پایش و سنجش منابع آب و تدقیق بیلان منابع آب در کشور مورد توجه قرار گیرد، تا نقش سدها در تأثیرگذاری در بیلان آب کشور مشخص باشد.
- برای تمام سدهای بزرگ در حال بهره‌برداری کشور، طرح بهبود عملکرد با تمرکز بر کاهش آثار نامطلوب زیست محیطی تهیه و اجرا شود.
- برای تمام سدهای موجود کشور و سدهای جدید برنامه‌ریزی براساس خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی صورت گیرد.
