کامیار بهرنگ- هفته گذشته رامین جهانبگلو، اندیشمند و استاد علوم سیاسی دانشگاه تورنتو به دعوت مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه سواس با موضوع «ایران پس از رفسنجانی» سخنرانی کرد.
او در ابتدای سخنرانی خود با اشاره به فضای سیاسی ایران پس از مرگ اکبر هاشمی رفسنجانی گفت: «از عنوان سخنرانی من مشخص است که امروز نمی‌خواهم در مورد شخص رفسنجانی سخن بگویم و بیشتر تلاش خواهم که در مورد آینده سیاست ایران در این دوران صحبت کنم. اما نمی‌توان بدون اشاره به جایگاه او از این دوران گذر کرد. شاید او را بتوان نماد «ماکیاولیسم ایرانی» نامید. در این دید شما به تجربه‌های سیاسی بیشتر از ایدئولوژی‌های خود و نظام اولویت می‌دهید.» جهانبگلو در این زمینه تاکید کرد که هاشمی به روی کار آمدن اصلاح‌طلبان و تغییر فضای رابطه با غرب کمک بسیاری کرد.
این استاد علوم سیاسی گفت: «البته نباید فراموش کنیم با اینکه همیشه در مورد قدرت او صحبت می‌شود اما او به عنوان یک فرد فاسد هم شناخته می‌شد. او در قتل بسیاری از سیاستمداران و نویسندگان در داخل و خارج کشور متهم بود.»
تعادل درونی نظام بر هم خورده است
جهانبگلو قدرت رفسنجانی در زمان حیات‌اش را برآمده از وجود شبکه‌‌ی پیرامون او دانست و گفت: «او در هر گوشه از سیاست ایران افراد پرنفوذی را کنار خود داشت و به همین شکل چه در دوران ریاست جمهوری خود و تا حدودی در دوران خاتمی می‌توانست وزنه‌ای برای توازن قدرت باشد. این توازن و تعادل امروز به طور مشخص در حال از دست رفتن است؛ در کاخ سفید حالا فردی به نام ترامپ نشسته است و در دیگر کشورهای جهان هم احتمال به قدرت رسیدن نیروهای عوامگرای دیگری وجود دارد. من وقتی از تعادل صحبت می‌کنم تنها در محدوده ایران نبود و این موضوع را با نگاهی به منطقه و در دیدی وسیع‌تر جهانی می‌بینم. شما به ترکیه نگاه کنید، کشوری که ما به عنوان معتدل‌ترین کشور اسلامی می‌شناختیم با از دست دادن تعادل در سیاست خود امروز تبدیل به کشوری شده که آینده آن مشخص نیست.»
این نویسنده و استاد دانشگاه، نبود رفسنجانی در فضای سیاسی موجود در ایران را یک «خلاء» دانست که به راحتی امکان پر شدن آن وجود ندارد و در ادامه گفت: «حالا با نبود هاشمی رفسنجانی روند انتخاب جانشین آیت‌الله خامنه‌ای با چالش روبرو می‌شود. در واقع باید به این موضوع توجه کرد چه کسی حالا می‌تواند به عنوان جایگزین هاشمی امکان و توانایی ارزش‌گذاری و حتی پرسشگری از نظام مذهبی موجود را داشته باشد. دومین جنبه‌ای که باید به آن توجه شود مربوط به ساختار خود نظام است؛ بسیاری از نهادهای نظامی و سیاسی کشور همچون برخی فرماندهان سپاه پاسداران و مجمع تشخیص مصلحت نظام با وجود رفسنجانی و یا افراد نزدیک به او در این سال‌ها فعالیت داشتند. حالا سوال اینجاست بدون هاشمی رفسنجانی چه اتفاقی خواهد افتاد؟ شاید بگویید نسل جوان‌تر هم همین توانایی را دارند اما من چنین اطمینانی را ندارم و ساختاری همچون سپاه پاسداران در نبود هاشمی رفسنجانی امکان تبدیل شدن به یک قدرت انحصاری در سیاست و اقتصاد ایران را دارد.»
روحانی نمی‌تواند جای خالی رفسنجانی را پر کند
جهانبگلو در ادامه به ظرفیت روحانی برای جانشینی رفسنجانی در این وضعیت اشاره کرد و گفت: «به باور من او توانایی هدایت تمام این نیروهایی که به هر شکلی با رفسنجانی رابطه داشتند را ندارد. در چنین شرایطی نیروهای مخالف روحانی حتی می‌توانند قدرت را به طور کامل در دست خود بگیرند و کشور را به سوی تندروی هدایت کنند.»
او با اشاره به احتمال ظهور نیروهای تندرو در ایران به موضوع مذاکره با غرب اشاره کرد و ادامه داد: «در شرایطی که بحران‌ها در منطقه و جهان در حال افزایش است، باید نگاه کرد که در صورت نبود نیروهای میانه‌رو چه کسی این مسئولیت را برعهده خواهد داشت تا به عنوان نماینده جمهوری اسلامی معرفی شود. به باور من رفسنجانی در حالی درگذشت که ما با یک خاورمیانه جدید روبرو هستیم. خاورمیانه‌ای که تحت تاثیر انتخاب ترامپ قرار دارد و مشکلات حل نشدنی بسیاری را شاهد است. در چنین شرایطی شما نیازمند گفتگوهای سیاسی هستید حالا شما به آن سوی میدان هم نگاه کنید که بسیاری از حاکمان کشورهای عربی منطقه با ساختار سیاسی موجود در ایران ضدیت دارند. با ظهور نیروهای تندرو در ایران این سناریو به بدترین شکل خود می‌تواند تبدیل شود به طوری که هیچ گفتگویی ممکن نباشد.»
جهانبگلو ضمن رد این نظریه که برخی بر این باورند رفع حصر از موسوی، کروبی و رهنورد می‌تواند فضای جدیدی را برای بازی دوباره آنها و جلوگیری از رشد افراطی‌گری در ایران به وجود آورد، گفت: «در این شرایط تنها روحانی می‌تواند این جریان را هدایت کند. اجازه بدهید با هم روراست باشیم؛ در حال حاضر در داخل ساختار ایران تنها کسی که در انتخابات می‌تواند مقابل نیروهای تندرو قرار گیرد، حسن روحانی است. البته در همین هفته‌های گذشته نگاهی به تندتر شدن لحن او و ظریف، داشته باشید. با اینکه خودشان آن را لحنی ملی‌گرایانه عنوان می‌کنند اما مرزی مشخص بین افراط و ملی‌گرایی وجود دارد. از دید من این تنها برای برقراری همان تعادلی‌ست که پیشتر به آن اشاره کردم.»
او همچنین با اشاره به محدودیت قدرت روحانی توسط ولی فقیه و نهادهای وابسته به آن، به مطالب روزنامه‌های منتشر شده در خارج از ایران اشاره کرد و گفت: «شما وقتی به بیشتر این مطالب نگاه می‌کنید به موضوعات کاملا روزانه و البته در سطح نگاه می‌شود. صفحه‌های بسیاری در این مدت پیرامون روحانی، رفسنجانی، خامنه‌ای، موسوی و کروبی و… مطالبی را منتشر کرده‌اند اما کمتر مطلبی در مورد سپاه پاسداران به نگارش درآمده است. نهادی که به باور من بازیگر اول سیاست [داخلی]، اقتصاد، سیاست خارجی و هر اتفاق نظامی که در آینده محتمل است خواهد بود.»
سپاه به سمت یک‌دست کردن قدرت حرکت خواهد کرد
جهانبگلو با نگاهی به تاریخچه سپاه پاسداران و گسترش دایره نفوذ سیاسی- اقتصادی آنها در سال‌های گذشته تاکید کرد که «آنها بیش از آنکه به دنبال گفتگوهای سیاسی باشند، یک گزینه نظامی را پیگیری می‌کنند. شعارهایی همچون ما این می‌کنیم و آن می‌کنیم، در مقابل دشمن می‌ایستیم و دشمن را ویران می‌کنیم را باید در نظر داشت اما باید پرسید تمام اینها به چه قیمتی تمام می‌شود؟ برای مثال هزینه حضور نظامی در سوریه چه بود؟ شما توجه داشته باشید که در سال‌های گذشته ما شاهد یک سیاست خارجی موازی در ایران بودیم که همزمان به حضور ظریف برای مذاکرات هسته‌ای، یک رفتار مستقل از وزارت خارجه از سوی سپاه پاسداران اجرا شده است. با این حال باید منتظر بود که در آینده هم این سیاست‌های موازی ادامه پیدا خواهد کرد یا اینکه سپاه تمام مسیر را در دست خود خواهد گرفت؟»
این استاد علوم سیاسی دانشگاه تورنتو به رابطه راهبردی و اتحاد میان ایران و روسیه نیز اشاره کرد که می‌تواند در منطقه بی‌ثبات خاورمیانه منافع هر دو را تامین کند. وی ادامه داد: «باید توجه داشت که پوتین طرفدار نظام ایران نیست و شاید بهتر باشد بگوییم او جز خودش، طرفدار هیچ کسی نیست. با این حال به نظر می‌رسد روسیه می‌خواهد به صورت کاملا کنترل شده توسط خودش، ایران قدرت بیشتری به دست بیاورد. این در شرایطی‌ست که قدرت گرفتن نیرویی که تنها به گزینه نظامی برای حل معادلات پیش رو می‌اندیشد می‌تواند یک اتفاق خطرناک محسوب شود.»
جهانبگلو بر اساس گزاره‌های مطرح شده در سخنرانی خود نتیجه‌گیری کرد که «با وجود بسیاری از چهره‌های سیاسی در ساختار جمهوری اسلامی که به دنبال یک جنگ هستند تا از قدرت و ایدئولوژی خود دفاع کرده و آن را حفظ کنند، می‌توان نتیجه گرفت احتمال قدرت گرفتن تندروها و طرفداران این نگاه نظامی، بالاست. لحن صحبت‌های دونالد ترامپ برای این گروه یک هدیه محسوب می‌شود و فارغ از اینکه او چه می‌کند این گروه برداشت‌های خود را ارائه کرده و از آن بهره‌برداری می‌کند.»
امکان شکست روحانی در انتخابات بالاست
جهانبگلو همچنین بر این باور است که «حسن روحانی در این دوره از انتخابات پیروز نخواهد شد و نیروهای تندرو، دیگر نیازی به استفاده از او برای اجرای سیاست‌های نظام ندارند. آنها به این دوره از ریاست جمهوری در جنبه‌های داخلی و خارجی نیاز داشتند که اتفاقا به هدف‌های خود در این دو بخش نیز رسیده‌اند. ایران در این مسیر بیشتر به سوی پاکستانی شدن می‌رود و شما شاهد قدرت گرفتن توسط نیروهای ارتش اسلامی خواهید بود. وقتی یکی مانند محسن رضایی به عنوان یکی از فرماندهان سپاه پاسداران می‌گوید ما روزهای سختی را در رابطه‌ی میان ایران و آمریکا شاهد خواهیم بود به نوعی آن را آمادگی برای مقابله و مواجهه‌ی دو کشور می‌توان دانست. در شرایطی‌که امکان ایجاد یک تعادل در کشورهای منطقه وجود ندارد افزایش این تنش‌ها می‌تواند به یک جنگ با مجموع صفر بدل شود. در این شرایط که دیگر مذاکره ممکن نیست ظهور نیرویی از سپاه پاسداران که قدرت را در ایران به دست بگیرد دور از ذهن نیست.»
جهانبگلو در بخشی دیگر از سخنان خود با اشاره به اینکه احتمال لغو برجام یا تضعیف آن با تشدید تحریم‌های غیرهسته‌ای وجود دارد و از سوی دیگر گزینه نظامی مجددا مطرح می‌شود، به امکان انتخاب مجدد روحانی بازگشت و گفت: «روحانی در برابر این گزینه‌ها برنامه مشخصی نخواهد داشت و نمی‌تواند کارکرد مناسبی داشته باشد. اگر تحریم‌ها به صورتی که می‌گویند باز هم فلج‌کننده اجرا شوند روحانی چه برنامه‌ای دارد؟ اگر گزینه نظامی اجرا شود روحانی چگونه می‌خواهد آن را مدیریت و رهبری کند؟ سپاه پاسداران هیچ نیازی به روحانی ندارد و می‌تواند خودش قدرت را در دست بگیرد. سوی دیگر ماجرا را هم باید دید که همین امروز هم روحانی تصمیم‌گیرنده نهایی نیست بنابراین در چنین شرایطی که اوضاع به سمت بحرانی‌تر شدن می‌رود چرا یکی از سپاهیان پاسدار مستقیما قدرت را در دست نداشته باشد؟!»
او به مشکلات ناشی از سوء مدیریت اقتصادی جمهوری اسلامی نیز اشاره کرد که با وجود رفع تحریم و نهایی شدن برجام همچنان شاهد آن هستیم و گفت: «در چنین شرایطی تشدید تحریم‌ها می‌تواند اقتصاد را بیشتر فلج کند و در چنین شرایطی تنها یک چیز می‌تواند توجیه‌گر این روند باشد و آن هم چیزی جز جنگ نیست. برآمدن نیروهای نزدیک به سپاه پاسداران به معنی مدیریت بهتر اقتصاد و سیاست ایران نخواهد بود و باید توجه داشته باشیم این اصلا موضوع بحث آنها نیست. این نیروها تنها برای مواجهه با شرایط جدید و مقابله با لحن ترامپ و برخی رهبران کشورهای عربی منطقه ظهور خواهند کرد.»
