مرتضی اسماعیل‌پور – مدیرکل دفتر صنایع فلزی و لوازم خانگی وزارت صنعت، معدن و تجارت روز یک‌شنبه، سوم اردیبهشت‌ماه با تشریح آخرین وضعیت کارخانه ارج از احتمال واگذاری آن تا یک ماه آینده خبر داد.
حدود یک سال پیش کیهان لندن در گزارشی با عنوان «ارج و دیگر واحدهای تولیدی به بن‌بست خورده‌اند» به وضعیت کارخانجاتی پرداخت که زمانی گل سرسبد تولیدات داخلی و ملی به شمار می‌رفتند ولی سال‌هاست با رکود دست و پنجه نرم می‌کنند و کارکنان و کارگران‌شان بیکار می‌شوند.
پس از شنیدن خبر وضعیت نابسامان کارخانه ارج، ناخواسته یکی از معروف‌ترین پیام‌های بازرگانی دهه‌های گذشته و پیش از انقلاب ۵۷ به یادمی آید: «ارج، نامی که می‌شناسید و به آن اطمینان دارید.» اطمینانی که خلیل ارجمند از سال ۱۳۱۶ برای آن تلاش کرد و با گام‌های مهمی که در راستای مدرنیزه کردن ایران برداشت در آن نقش مهمی داشت.
خلیل ارجمند به همراه دو برادر خود این گام‌ها را در یک کارگاه کوچک در خیابان سی متری تهران به اتفاق ۸ کارگر ساده آغاز کرده بود.[۱] وی که دوران دبستان خود را در مدرسه تربیت شروع کرد با اخذ مدارک تحصیلی توانست در جوانی بورسیه تحصیل در کشور فرانسه را به دست بیاورد و یک سال پس از بازگشت از آن کشور دست به تأسیس کارخانه‌ی بلندآوازه «ارج» زد.
خلیل ارجمند که صنعتگر و استاد دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران بود هرگز تصور نمی‌کرد به دلیل اعتقاد به آیین بهایی روزی تمام تلاش‌هایش مصادره و کارخانه‌ای که بلندآوازه و کارآفرین و محبوب بود تعطیل شود و مدیرکل یکی از وزارتخانه‌های جمهوری اسلامی، امروز، پس از بی‌کفایتی مدیریت دولتی، از واگذاری آن به بخش خصوصی سخن بگوید. بخشی که در عمل وجود ندارد و از همین رو نیز از آن به عنوان «خصولتی» نام می‌برند: همچنان در دست وابستگان حکومت و دولت.
تاریخچه کارخانه ارج
پس از تأسیس کارخانه ارج در سال ۱۳۱۶ و وارد کردن دستگاه‌های پیشرفته به این کارخانه کوچک، مهندس خلیل ارجمند این کارخانه را به بخش صنایع غیردولتی ایران ملحق کرد. کارخانه ارج با کوشش کارگران و مؤسس آن پله‌های ترقی را یکی پس از دیگری طی کرد. تصور بسیاری از عموم جامعه از نام کارخانه «ارج» بر این بود که خلیل ارجمند نام فامیلی خود را بر آن نهاده است اما وی در توضیح این نام بیان کرده بود که نام «ارج» از کارگاه‌های اولیه که دارای آهنگری، ریخته‌گری و جوشکاری بود، به دست آمده و سه حرف اول هر رشته نام «ارج» را ساخته است.
کارخانه ارج در سال ۱۳۲۱ رشد خود را مدیون کارگران خود می‌داند و با رایزنی‌هایی که خلیل ارجمند جهت فروش محصولات خود داشت از یک کارخانه کوچک به یک کارخانه با وسعت بیش از ۲۱ هزار متر مربع رسید که مجبور شد کارخانه را از خیابان سی متری ناظمی به خیابان شوش تهران انتقال دهد.[۲]
پاییز سال ۱۳۲۳ اما آخرین پاییز حضور مهندس خلیل ارجمند به عنوان سرپرست این کارخانه بود. به گفته بعضی از منابع، وی در جریان یک حادثه در خصوص آزمایش فنی یک ماشین طراحی شده در کارخانه خود جان‌اش را از دست داد و در روایتی دیگر عنوان شده که خلیل ارجمند به دلیل اینکه در مناطق جنوب تهران کارخانه خود را گسترش داده بود و مردم آن منطقه تهیدست بودند چاه آبی جهت توزیع آب به مردم آن منطقه حفر می‌شده که وی در همان چاه افتاد و جان خود را از دست داد.[۳]
پس از خلیل ارجمند، در سال‌های اول پدر و همسر وی مدیریت کارخانه را بر عهده داشتند و سپس دو برادر کوچک به نام‌های اسکندر و سیاوش ارجمند، کارخانه ارج را توسعه دادند که به دلیل این توسعه و نبود فضای کاری لازم، کارخانه ارج از خیابان شوش به کارگاهی جدید در جاده مخصوص کرج که وسعتی ۵ برابر خیابان شوش داشت منتقل شد. تغییر محل کارخانه ارج به جاده مخصوص کرج موجب شد که هزاران مهندس و کارگر مبتکر و ماهر با تکنیک‌های مدرن روز فعالیت خود را گسترش دهند.
کارخانه ارج از تولید میز و صندلی و پس از آن بخاری، اجاق گاز و یخچال، دیگر تبدیل به کارخانه‌ای شده بود که تولید بسیاری از لوازم خانگی را در دست داشت و نام کارخانه ارج در کل آسیا به عنوان بهترین کارخانه تولید محصولات لوازم خانگی شناخته شده بود. کارخانه ارج از اول فروردین ماه ۱۳۵۲ به شرکت سهامی عام تبدیل و قسمتی از سهام آن در مرحله‌ی اول به کارکنان و سپس به مردم ارائه شد. این کارخانه تا انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ همچنان به عنوان یک کارخانه پیشتاز شناخته می‌شد. [۴]
انقلاب ۵۷ و مصادره اموال سرمایه‌داران و دگراندیشان
آیت‌الله خمینی در پاریس عنوان کرده بود: «حکومت اسلامی یک حکومت مبتنی بر عدل و دموکراسی است»[۵] وی در روزهای پیش از انقلاب گفته بود: «تمام اقلیت‌های مذهبی در حکومت اسلامی می‌توانند به کلیه فرائض مذهبی خود آزادانه عمل نمایند و حکومت اسلامی موظف است از حقوق آنها به بهترین وجه دفاع کند» [۶] اما پس از اولین روزهای پیروزی انقلاب به رهبری خمینی و نشستن بر صندلی مدیریت کشور، انقلابیون با هجوم به خانه‌ها و مصادره اموال وابستگان حکومت پیشین، سرمایه‌داران و کارآفرینان و همچنین دگراندیشان سیاسی و مذهبی، خط سرخ و خونین «سرکوب» را در پیش گرفتند. دو شرکت بزرگ بهائیان به نام «امنا» و «نونهالان» با تمامی اموال آنها مصادره شد که بیش از ۵ میلیون دلار برآورد مالی آنان می‌شد که در این میان، اموال حبیب‌الله ثابت معروف به ثابت پاسال، هژبر یزدانی و کارخانه خانواده ارجمند و صدها کارخانه و منزل بهاییان نیز مصادره شد.
دلایل تعطیلی کارخانه ارج
کارخانه ارج که بخش مهمی از تولیدات لوازم خانگی کشور را در دست داشت به دست انقلابیون سال ۵۷ افتاد با این وجود عمده سهام آن (سهام ۴۲٫۸درصد) به صنایع ملی ایران واگذار گردید و تا سال ۱۳۷۴ تحت پوشش این سازمان بود و پس از آن در همین تاریخ، بخشی از سهام سازمان صنایع ملی به کارکنان ارج و مردم و عمده سهام آن به بانک ملی ایران واگذار گردید.
در حال حاضر مالکیت کارخانه ارج به گروه توسعه ملی به عنوان یکی از شرکت‌های سرمایه‌گذار بانک ملی تعلق دارد که یک بخش دیگر این سهام نیز در اختیار سازمان تأمین اجتماعی است.
با توجه به آمار فروش و همچنین عدم صادرات این کارخانه به خارج از کشور و در کنار دولتی شدن، این کارخانه قدم‌های ورشکستگی را یکی پس از دیگری برداشت. ارج در همان دهه ۷۰ خورشیدی با اختلاس ۲۰ میلیارد تومانی مواجه شد. زمین‌های این کارخانه در جاده مخصوص کرج به جهت فعالیت‌های دیگر فروخته و این کارخانه به شهرکی صنعتی در گرمسار استان تهران منتقل شد.
به گفته محمد طحان‌پور، رئیس اتحادیه فروشندگان لوازم خانگی، ضعف مدیریتی و فرسودگی ماشین‌آلات کارخانه ارج دلیل وضعیت این کارخانه بود، با این حال وی اعلام کرده بود مدیر کارخانه ارج در ۲۰ سال اخیر ۱۲۰ میلیون تومان اختلاس کرده بود و در حالی که کارخانه‌های مشابه کارخانه ارج سالانه ۷۰ هزار کولر تولید می‌کردند اما این کارخانه ۵ هزار تولید بیشتر نداشت. این کارخانه که در اختیار بانک ملی بود با ظرفیت کمتر از ۴۰ درصد کار فعالیت داشت.
این کارخانه‌ی ۷۹ ساله که میراث خانواده ارجمند بود و تنها به دلیل بهایی بودن از آنان مصادره و غصب شده بود به دلیل مشکلات مالی و بی‌کفایتی مدیریت در تاریخ ۲۴ خرداد ۱۳۹۵ با پلمب قضایی، رسماً تعطیل شد و حالا دوباره سخن از فروش آن به بخش خصوصی است. هیچ‌کدام از مقامات دولتی نیز به روی خود نمی‌آورند که این کارخانه را از خانواده ارجمند مصادره و غصب کرده‌اند.
دکتر ایرج اشراقی محقق و پژوهشگر بهایی در گفتگو با کیهان لندن در پاسخ به اینکه چرا اموال بهاییان توسط جمهوری اسلامی مصادره شد می‌گوید: «چون بهاییان را مرتد اعلام کرده بودند و آنچه از نظر حکومت مطرح می‌شود این است که در حکومت اسلامی هر چه وجود دارد مال حکومت است در نتیجه اموال بسیاری از دگراندیشان را مصادره کردند و تنها بهاییان هم نبودند بلکه اموال یهودیان، زرتشتیان و دگراندیشان دیگر نیز پس از انقلاب، مصادره شد و کارخانه ارج نیز که یک کارخانه مادر صنعتی بود به همین دلیل مصادره شد.»
ایرج اشراقی معتقد است که حکومت ایران روزی پاسخگوی تاریخ خواهد شد همان‌طور که دولت نازی آلمان تمام اموال یهودیان را مصادره کرد و پس از شکست در جنگ جهانی دوم و سرنگونی، دولت‌های جدید مجبور شدند اموال مصادره شده را پس بدهند. حال امکان دارد که این اموال دیگر به همان شکل سابق نباشند و یا فروخته شده باشند اما تاریخ، حکومت کنونی ایران را پاسخگو خواهد کرد.
ایرج اشراقی در پاسخ به این پرسش که تعدادی از اموال مصادره شده پس از انقلاب به صاحبان آنها برگردانده شده اما چرا با بهاییان این برخورد صورت می‌گیرد، گفت: «بله، برخی اموال را بازگرداندند و دولت ایران مجبور به بازگرداندن آنهاست اما در مورد بهاییان این اتفاق صورت نگرفته و شرکت‌های بزرگی را از بهاییان مصادره کردند و از یاد نباید ببریم که دولت ایران سرمایه‌های بسیاری از بهاییان را در شهرهای مختلف نیز مصادره کرده و تمرکز در یک جا نبوده که دقیق بدانیم به چه میزان مصادره اموال بهاییان صورت گرفته. تنها یک بخش کوچک آن کارخانه ارج بوده است.» ارج، نامی که زمانی می‌شناختیم و به آن اطمینان داشتیم.
پی‌نوشت:
۱- سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، فریدون شیرین کام، ایمان فرجام نیا، انتشارات فرهنگ صبا، سال ۱۳۹۳، صفحه ۱۶۸
۲ – مهندس مهدی بازرگان، مهندس خلیل ارجمند، مرد ایمان و عمل، مجموعه آثار ۴، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۸۰، ص ۸۱، ۸۴ و ۹۳
۳- مجله صنعت، نشریه کانون مهندسین، شماره ۴ و بهمن ۱۳۲۳، ص ۱ -۵ و ص ۹۳
۴- سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، فریدون شیرین کام، ایمان فرجام نیا، انتشارات فرهنگ صبا، سال ۱۳۹۳، صفحه ۱۷۰
۵- مصاحبه با خبرنگار تلویزیون تایمز انگلیس، ۱۶ آذر ۵۷، صحیفه نور، جلد ۵، صفحه ۱۳۲
۶– مصاحبه با خبرنگاران، ۱۷ آبان ۵۷، پاریس
