آوازه – نمی‌دانستیم و تازه آگاه شده‌ایم که از پنج سال پیش هر سال جشنواره‌ای موسیقایی در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار می‌شود که برنامه‌اش نمایش فرم‌های مختلف موسیقی تلفیقی است.
در سال‌های اول فقط چند کشور همسایه تاجیکستان در جشنواره شرکت می‌کردند ولی امسال از کشورهای اروپایی و آمریکا نیز نمایندگانی به جشنواره آمده بودند و این نشان می‌دهد که موسیقی تلفیقی که تا چند سال پیش مخالفان بسیار داشت، دارد رفته رفته جای خودش را در میان اهل موسیقی باز می‌کند. جالب است که این جشنواره را از نظر مالی دولت یا یک سازمان فرهنگی سوییس اداره می‌کند.
موسیقی تلفیقی مدت‌هاست از سوی موسیقی‌شناسان جانبدار «خلوص» مورد انتقاد قرار گرفته است. به‌خصوص موسیقی‌شناسان قومی رواج موسیقی تلفیقی را دشمن زیبایی‌های نهفته در موسیقی قومی– سنتی می‌دانند. حتی در ایران شورای موسیقی یونسکو در سال ۱۳۴۰ برای بحث در این مقوله کنگره‌ای را سامان داد. در این کنگره معروف‌ترین موسیقی‌شناسان قومی حضور داشتند و تقریبا همه آنان در مورد تلفیق موسیقی قومی با عناصر موسیقی غربی هشدار می‌دادند. قریب به اتفاق آنان معتقد بودند که موسیقی «دو رگه» و «چند رگه» که سوغات غرب است دشمن اصالت و جوهر موسیقی سنتی شرق است؛ و اگر اوضاع به همین شکل ادامه پیدا کند از موسیقی سنتی شرق اثری بر جای نخواهد ماند.
به یاد دارم که در یکی از جلسات کنگره، علینقی وزیری موسیقیدان برجسته ایران به شدت با این نظر موسیقی شناسان غربی مخالفت کرد و گفت: به نظر می‌رسد که آقایان می‌خواهند نوعی استعمار و استثمار فرهنگی در سرزمین‌های ما برقرار کنند. آقایان که ما را به این انزوای فرهنگی دعوت می‌کنند خودشان عناصری از موسیقی ما را که می‌پسندند چاشنی کارهای خود می‌سازند. ما را از این کار باز می‌دارند تا دست و بال خودشان باز باشد.
از آن سال تا کنون جوانان ما انواع موسیقی تلفیقی را تجربه کرده‌اند و هیچ گزندی هم به میراث سنتی موسیقی ما وارد نیامده است. حقیقت این است که هیچ هنری از پیوند آسیب نمی‌بیند. دلیل‌اش هم این است که در جریان تلفیق ملودی، ریتم و عناصر اصلی دیگر، جوهر موسیقی سنتی از میان نمی‌رود و سر جای خودش باقی می‌ماند.
با پیوند تازه، اثر تازه‌ای به وجود می‌آید که باعث غنا و گسترگی موسیقی موجود می‌شود. در ایران ما در این صد و اندی سالی که از مشروطیت و تقریبا همزمان از تدوین موسیقی سنتی می‌گذرد، ریش‌سفیدان ردیف‌پرست جلوی هرگونه تغییر و دگرگونی را در موسیقی ما گرفته‌اند. تنها چند سالی است که به همت موسیقیدانان جوان‌تر چشم‌انداز دگرگونی‌هایی در افق پیدا شده است. نوآوری در سطح جامعه گسترده شده و شیوه‌های مختلف پیوند و تلفیق مورد عمل و آزمایش قرار گرفته است و همه معنای این سخن تاریخی علینقی وزیری را دریافته‌اند که «هنر از نوآوری می‌ماند.»
زهره، در راه آینده
بازگردیم به جشواره تازه موسیقی تلفیقی که برگزاری آن در شهر دوشنبه انگیزه مطلب ما شد. نام جشنواره را گذاشته‌اند: «اتنیک جاز» که معنای «جازِ سنتی» یا «جاز فولکلور» و معطوف به موسیقی‌های محلی می‌دهد. یعنی ارائه کارهایی که از پیوند جاز و موسیقی سنتی، فولکلور و محلی پدید می‌آید. گروه‌های کوچکی از قرقیزستان و ازبکستان در جشنواره شرکت داشتند. چند گروه معروف منطقه که مرکز فعالیت‌شان دوشنبه است، چند گروه موسیقی منطقه که سابقه کار بیشتری دارند مثل گروه «اوستا» با شرکت خواننده شهرت یافته تاجیک تهمینه نظراف و گور سمند مراداف، ترانه‌خوان عرفانی در جشنواره حضور داشتند. گروه‌هایی هم از کشورهای اروپایی و آمریکا آمده بودند. از ایران در جشنواره خبری نبود. تنها خبری که بود مربوط به خواننده ایرانی افغان‌تبار، زهره جویا، بود که از اتریش به جشنواره دعوت شده بود.
زهره جویا خواننده خوش‌صدا و درست تعلیم دیده‌ای است که در آغاز در مدارس موسیقی منطقه با موسیقی بین‌الملل آشنا شده و در کنسرت‌های آغازین خود آریاهای اپرایی مغرب‌زمین را می‌خوانده است. بعد به سراغ ترانه‌های بومی ایران و افغانستان رفته است. زهره چند سال پیش شانس آورد که توانست با ارکستر مجید درخشانی همکاری کند. این بار زهره به آهنگ‌های ایرانی و افغان می‌پرداخت. مجید درخشانی با شنیدن صدای زهره سر ذوق آمد و چند ترانه عرفانی برای او ساخت. در میان ترانه‌ها ترانه «سفر بخیر» در پیوند با شعر معروف محمدرضا شفیعی کدکنی به چشم می‌خورد که باید آن را از بهترین ترانه‌های سال‌های اخیر به شمار آورد. کنسرت با درخشانی راه به شهرت رسیدن زهره را هموارتر کرد. صدای تعلیم دیده زهره که باید در حدود سوپرانو باشد در پیوند با موسیقی درخشانی و شعر کدکنی جاذبه‌ای دو چندان ایجاد کرد.
به نظر می‌رسد که زهره می‌خواهد شتاب بیشتری به کار خوانندگی خود بدهد. یک سی‌دی تازه در حال فراهم آمدن است در پیوند با شعر شاعران معاصر از جمله احمد شاملو، فریدون مشیری، سیاوش کسرائی، سهراب سپهری و… به گمان ما زهره راه درستی را می‌پیماید. صدای او پیش از آنکه سنتی باشد به کار نوآوری‌های تازه‌ی موسیقیدانان پیشرو می آید.
شاید لازم باشد بگوییم جشنواره‌ای چون جشنواره تاجیکستان در عین حال که به تلفیق فکر می‌کند باید بیشتر به ضابطه‌های نوآورانه بیندیشد. در ترکیب با شعر شاعران سنتی تجربه بسیار به دست آمده است، باید راه‌هایی برای پیوند دقیق با شعر پیشرو امروز پیدا کرد. زهره در همین راه گام می‌زند.
