(+عکس) دوازدهمین دور انتخابات ریاست جمهوری، روز جمعه، ۲۹ اردیبهشت، در ایران برگزار شد و نامزدهای انتخابات توانستند با استفاده از ظرفیتهای شبکههای اجتماعی، تبلیغاتی مؤثر از شیوههای سنتی تبلیغات را پیش ببرند.
شبکههای اجتماعی به ویژه تلگرام، اینستاگرام و توییتر در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری بار زیادی از تبلیغات را به دوش کشیدند و محلی برای تبادل نظر، بحث و گفتگو و حتی خط و نشان کشیدن طرفداران نامزدهای انتخاباتی بود.
کانالهای تلگرامی حامی نامزدها به تبلیغ برای آنها پرداختند، کاربرهای حامی نامزدها در توییتر به اطلاعرسانی در مورد فعالیتها و نظرات نامزدها مشغول بودند و اینستاگرام هم در انتشار پوسترها و عکسها و همچنین انجام لایو ویدئو توسط طرفداران نامزدها به کمک تبلیغ برای آنها آمد.
تلگرام، ستادی با اثرگذاری بالا: روحانی قول داده و حالا باید عمل کند
پرسش اینجاست که تبلیغات در رسانههای اجتماعی تا چه میزان توانست از بار ستادهای انتخاباتی بکاهد و مردم را تحت تاثیر قرار دهد.
سپیده، مدیر یکی از کانالهای تلگرامی حامی روحانی با بیش از پنجاه هزار عضو است که در ماه گذشته همراه با پنج نفر از دوستاناش در این ستاد مجازی به نفع حسن روحانی فعالیت میکردند. او ۲۶ ساله، ساکن تهران و کارشناس مدیریت توریسم است. سپیده در مورد فعالیت تلگرامی به نفع روحانی به کیهان لندن میگوید: «فعالیت در تلگرام موثرتر از فعالیت در ستادهایی در سطح شهر است. تلگرام رسانهای فراگیر است و در کشوری که شبکه تلویزیونی خصوصی نیست و صدا و سیما هم به شکل محدود و سانسور شده به تبلیغات انتخاباتی میپردازد، وجود شبکههای اجتماعی یک موهبت برای نامزدها و طرفداران آنها بود. ما ضمن اینکه عکس و پوستر و جملات آقای روحانی در سفرهای انتخاباتی را منتشر میکردیم، یک رصد هم داشتیم روی نامزدهای رقیب و اظهارنظرها و ادعاهای عجیب و غریب و سوتیهاشان را در کنار سوابق و عملکردهای بدشان منتشر میکردیم. این مسئله مختص کانال ما نبود و همه کانالهای حامی آقای روحانی و حتی کانالهای رقیب هم این طور عمل میکردند و در واقع ما فقط تبلیغ نمیکردیم و یک رقابت و نبرد جدی با هم داشتیم.»
سپیده همچنین به کیهان لندن میگوید که شاید برخی کانالها خودجوش از نامزدها حمایت کرده باشند اما کانال او و کانالهای دیگر هماهنگ بودند و کلیاتی به آنها ابلاغ میشد.
او اضافه میکند: «ما با ستاد آقای روحانی در ارتباط بودیم. خیلی پوسترها و جملات و نحوه تبلیغ را با هم هماهنگ میکردیم.»
سپیده در یکی از ستادهای سطح شهر هم فعال بوده: «من تقریبا هر روز به ستاد میرفتم و ده دوازده ساعت آنجا بودم. خیلی وقتها در ستاد بودم و کانال تلگرام را هم بهروز میکردم.»
سپیده فعالیت در تلگرام یا ستاد مجازی را خیلی موثرتر از ستادهای سطح شهر میداند: «به نظر من ستادهای مجازی در تلگرام واقعا تاثیر مهمی در انتخابات امسال داشت. نه فقط برای آقای روحانی بلکه برای همه نامزدها. شما حساب کنید یک پوستر یا حتی بنری با ابعاد خیلی بزرگ که سر در یک ستاد در خیابانی شلوغ زده میشود مگر چند بار مردم آن را میبینند؟ مثلا هزار بار. در حالی که یک پوستر در فضای مجازی دهها هزار بار به اشتراک گذاشته و دیده میشود. ما البته کارهای موثری انجام دادیم. مثلا با ادمین گروههایی که اعضای زیادی داشتند صحبت میکردیم تا عکس گروه را تغییر بدهند و پوستری از آقای روحانی بگذارند یا از هواداران آقای روحانی میخواستیم عکسهای پروفایل خودشان را به عکس آقای روحانی تغییر بدهند یا دست کم یکی از پوسترهای معروف مثل همان علامت آزادی با سرانگشتهای جوهری بنفش و سبز را به جای عکس خودشان بگذارند. این کارها تاثیر روانی زیادی داشت.»
او همچنین میگوید یکی از موثرترین کارهای آنها در تلگرام در روز انتخابات بود: «کار دیگری که انجام دادیم و از موثرترین کارهایی بود که در تلگرام کردیم، این بود که در گروههای مختلف پوستر منتشر میکردیم. خصوصا روز انتخابات خیلی تلاش کردیم مردم را تشویق کنیم بروند رای بدهند. از حضور مردم در صفهای رای عکس میگرفتیم و منتشر میکردیم. در مورد آخرین فرصتها و تاثیر زیاد یک رای بر نتیجه انتخابات میگفتیم. من حتی برای چند نفر آدرس شعبههای اخذ رای که خلوتتر بودند برای کسانی که هنوز رای نداده بودند فرستادم که به خاطر شلوغی شعبهها از رای دادن پشیمان نشوند.»
سپیده در مورد اینکه حالا با کانال تلگرامیاش چه میکند، میگوید: «بر مطالباتمان متمرکز میشویم. من از آقای روحانی حمایت کردم برای بهبود شرایط، او قول داده و باید به قولاش عمل کند.»
سامانه ستاد مجازی انتخابات
از سوی دیگر سامانه ستاد مجازی انتخابات که نخستین بار در انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان در سال ۹۴ آغاز به فعالیت کرد در انتخابات این دوره نیز به پوشش اطلاعات و اخبار مربوط به انتخابات و معرفی نامزدها پرداخت.
این سامانه اینترنتی، خدماتی شامل طراحی اپلیکیشن اختصاصی موبایل برای کاندیداها، اپلیکیشن عمومی isetad، ارسال پیام کوتاه تحت وب، پیام کوتاه سیم کارت gsm، پیام صوتی تحت وب و مودم (تلفن ثابت و همراه)، ایمیل انبوه تبلیغاتی و دستگاه وای فای تبلیغات انبوه برای ستادهای انتخاباتی را طراحی کرده بود.
همچنین یک شرکت مخابرات و ارتباطات در ایران اقدام به راهاندازی یک ربات تلگرامی برای معرفی نامزدهای انتخاباتی کرده بود. در معرفی این ربات آمده بود: «مطالب مورد نظر نامزد به راحتی با درج لینک بروشور در گروهها، کانالها و یا شمارههای عمومی و خاص از طریق تلگرام منتشر میشود و بدین ترتیب بدون صرف وقت و انرژی مضاعف به راحتی چهره انتخاباتی خود را به مردم میشناساند. این بروشور منسجم به صورت بستهای جامع عمل میکند و از بخشهای مختلفی تشکیل شده است که در آن نامزد میتواند به دلخواه به معرفی، پیشینه کاری، تحصیلی، فعالیتها، شعارهای انتخاباتی، برنامههای آینده، انتشار تصاویری از خود و صدای خود بپردازد.»
تبلیغاتی خارج از کنترل
یکی از مسائلی که در مورد کانالها و گروههای حامی نامزدان انتخابات ریاست جمهوری وجود داشت و مورد توجه منتقدان قرار گرفت، آغاز به کار پیش از موعد این کانالها بود؛ کانالهایی که پیش از تأیید صلاحیت نامزدها به جذب مخاطب و تبلیغات انتخاباتی برای نامزد منتخب خود پرداخته بودند.
ماده ۵۶ قانون انتخابات، مصوّب سال ۶۲، میگوید فعالیت تبلیغاتی انتخابات، پس از انتشار آگهی اسامی نامزدها شروع و تا ۲۴ ساعت قبل از اخذ رأی ادامه خواهد داشت. با وجود فعالیت کانالها و گروههای تلگرامی برخی افراد حتی پیش از آغاز ثبت نام متقاضیان شرکت در انتخابات، تبلیغات را شروع کردند که مورد اعتراض قرار گرفت ولی هنوز ساز و کار حقوقی و عملی برای برخورد با این تخلف وجود ندارد.
دادستان کل کشور در ۲۶ فروردینماه بیانیهای در این زمینه صادر کرد و نوشت: «شب گذشته خبر و فیلمی از بعضی شبکههای اجتماعی از تجمع عدهای از طرفداران بعضی کاندیداهای محترم ریاست جمهوری مشاهده کردم که تبلیغ تلقی میشود. نظر به اینکه هرگونه تبلیغ قبل از اعلام رسمی اسامی کاندیداهای محترم از سوی شورای محترم نگهبان و وزارت کشور ممنوع میباشد، انتظار داریم همه کاندیداهای محترم راسا و با تاکید به طرفداران خود، از هرگونه اقدامی که در فضای حقیقی یا مجازی تبلیغ محسوب میشود، خودداری فرمایند.»
همچنین عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور، روز سه شنبه، ۲۲ فروردین، در جمع خبرنگاران گفته بود: «تبلیغات زودهنگام تخلف است و باید مراعات شود. همه اشخاص و حامیان دیگر، از جمله رسانههای منتسب به افراد و رسانههایی که به هر نوعی از بودجه عمومی استفاده میکنند شامل استفاده از بیتالمال میشوند، خلاف است. موارد خلاف قانون از طریق بازرسان و مردم اعلام میشود و در کمیته رسیدگی به تخلفات بررسی خواهد شد.»
حسین ذوالفقاری، معاون امنیتی وزیر کشور و رئیس کمیته امنیتی و انتظامی ستاد انتخابات کشور، اواخر فروردین ماه از تدوین دستورالعملی برای استفاده از فضای مجازی در انتخابات خبر داد و گفت تمام نامزدهای انتخابات اعم از ریاست جمهوری و شوراهای اسلامی شهر و روستا فقط باید در کانالها و صفحات مجوزدار و قانونی داخلی و خارجی که در سامانه شامد (شناسه الکترونیکی محتوای دیجیتال) ثبت شده است، تبلیغ کنند.
همچنین معاون مرکز فناوری اطلاعات و رسانههای دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد از مالکان کانالها و صفحات اینستاگرامی در ایران خواست که در سامانه مرکز رسانههای دیجیتال این وزارتخانه ثبت نام و مجوز فعالیت دریافت کنند.
در همین رابطه علی اکبر شیرکوند، معاون مرکز فناوری اطلاعات و رسانههای دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد، نیز خبر داده بود گروهی بهعنوان «فرهنگیار» زیر نظر این معاونت کار نظارت بر کانالهای دارای مجوز را به عهده داشته و در صورت بروز تخلف، دادستانی و پلیس فتا وظیفه برخورد قانونی با مدیران کانالها را بر عهده دارند.
با این حال سپیده میگوید هیچ مجوز فعالیتی برای کانال تلگرامیاش دریافت نکرده بود و برخوردی نیز با او صورت نگرفته.
از سوی دیگر و فراتر از دستورالعملها و نظارتهای وزارت ارشاد، آنچه در انتخابات ریاست جمهوری ۹۶ رخ داد فعالیت ستادهایی، حتی پیش از موعد، در شبکههای اجتماعی بود که توانست تاثیر قابل توجهی در روند تبلیغات و جهتدهی انتخاباتی بگذارند.
این تجربه ضمن نشان دادن قدرت رسانهها و شبکههای اجتماعی، مشخص کرد با وجود چنین شبکههایی که مستقل از صدا و سیما و مطبوعات درون ایران فعالیت میکنند، هر شهروند به یک رسانه تبدیل میشود، و جمهوری اسلامی برای مهار یا محدودیت آن راه سختی پیش رو دارد؛ دیگر ممیزی و سانسور و کنترل، کارکرد گذشته را ندارد و یک کانال تلگرامی این توانمندی را دارد که به رقابت با شبکههای صدا و سیمای جمهوری اسلامی پرداخته و پیام خود را بدون سانسور به گوش هزاران هزار نفر برساند.