روشنک آسترکی – «یک سال است معطل ۲۰ میلیون وام ازدواج هستیم که هم قرض‌الحسنه است و هم قانونا باید به همه زوج‌ها در عرض سال اول ازدواج تعلق بگیرد اما خبری نیست که نیست. شعبه تعیین شده و مدارک هم دادیم اما منتظریم بودجه تامین بشود که تا الان نشده. اگر قرار بود برای وام بیشتر هم معطل بانک‌ها بمانیم که باید در دوران سالمندی زندگی‌مون رو به راه می‌شد.»
این سخنان را هنگامه، ۲۷ ساله، می‌گوید که یک سال است عقد کرده است و با همسر دانشجویش تلاش می‌کنند با گرفتن وام وضعیت خود را سر و سامان دهند و زندگی مشترکشان را آغاز کنند.
هنگامه در یک قرض‌الحسنه خانگی برای وام ۵۰ میلیونی ثبت نام کرده و اول تیرماه وام خود را دریافت می‌کند.
بر اساس تعریفی که از صندوق قرض‌الحسنه در قانون شده، این صندوق موسسه‌ای است اعتباری، غیربانکی و غیرتجاری که بر اساس مقررات و ضوابط تعیین شده از سوی بانک مرکزی تشکیل می‌شود و مکلف به رعایت قوانین پولی و بانکی کشور است. صندوق‌ها فقط مجاز به قبول سپرده قرض‌الحسنه و اعطای تسهیلات اعتباری به صورت قرض‌الحسنه هستند و مجاز به دریافت اعتبار از سیستم بانکی نیستند. حداکثر نرخ کارمزد قرض‌الحسنه اعطایی صندوق‌ها ۲ درصد در سال است.
اولین صندوق قرض‌الحسنه در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، در یکی از مساجد جنوب تهران، با نام «صندوق ذخیره جاوید»، با سرمایه اولیه یکصد و چهل هزار ریال تشکیل شد، این صندوق که با هدف کمک به محرومان و نیازمندان تاسیس شده بود، ابتدا وام‌های بلاعوض می‌داد و پس از مدتی به پرداخت قرض‌الحسنه اقدام کرد.
صندوق‌های وام‌های قرض‌الحسنه، یا وام بدون بهره، بعد از انقلاب سال ۵۷ در ایران گسترش یافت اما از آنجا که این صندوق‌ها توان پرداخت مبالغ بالا را نداشتند چندان مورد استقبال عمومی قرار نگرفتند و تنها اقشار ضعیف جامعه مشتری این صندوق‌ها و وام‌های اندکشان بودند.
گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی
در سال‌های گذشته به همان سرعتی که صندوق‌های قرض‌الحسنه محلی، که بیشتر به دست مساجد محل اداره می‌شدند از رده خارج شدند، در سال‌های گذشته قرض‌الحسنه‌های خانگی رونق بیشتری یافتند.
قرض‌الحسنه‌های خانگی به این صورت عمل می‌کنند که افرادی که معمولا با هم روابط آشنایی و دوستی یا خانوادگی دارند برای وام ثبت‌نام می‌کنند و از ابتدا مقرر می‌شود که افراد باید چه مبلغی را از ابتدا به صورت ماهانه و برای یک بازه زمانی مشخص پرداخت کنند.
بعد از اینکه لیست و تعداد افراد مشخص شد، قرعه‌کشی می‌کنند و مشخص می‌شود برای بازه زمانی مشخصی که در نظر دارند هر ماه نوبت کدام یک از اعضای لیست برای دریافت موجودی صندوق فرا می‌رسد.
هنگامه که اکنون در انتظار وام ۲۰ میلیون تومانی خود است در مورد نحوه فعالیت صندوق خانگی می‌گوید: «برای این دوره وام قرار شد ۲۰ نفر و با پرداخت ماهیانه یک میلیون ثبت‌نام کنند و در طی ۲۰ ماه یک به یک به افراد وام پرداخت شود. لیست که تکمیل شد قرعه‌کشی صورت گرفت و همان ابتدا همه فهمیدند که نوبت وامشان چه ماهی است اما از همان ابتدا ماهیانه یک میلیون تومان به مدت ۲۰ ماه را پرداخت کردند. شانس خوب من این بود که نفر سوم لیست شدم اما خب ممکن است هر کسی نفر آخر لیست هم باشد.»
هنگامه در مورد اینکه چرا گرفتن وام از یک قرض‌الحسنه خانگی را به گرفتن وام از بانک ترجیح داده است می‌گوید: «اولین مسئله این بود که دوندگی و علافی وام بانکی را نداشت. حتی اگر نفر بیستم می‌شدم باز می دونستم که دقیقا قرار است چه زمانی وام را دریافت کنم. از طرف دیگه پیدا کردن ضامن و کاغذبازی‌هایی که در بانک داریم را برای این وام نداریم و بدون بهره بودنش هم حسن بزرگی است.»
پزشکی که مدیر یک قرض‌الحسنه خانگی است
سیروس پزشک است و ضمن اینکه خودش جزو مدیران یک قرض‌الحسنه خانگی است، برای دریافت وام ۶۰ میلیون تومانی از همین صندوق هم ثبت نام کرده است. او در مورد قرض‌الحسنه‌ای که مدیریت آن را به عهده دارد می‌گوید: «در کلینیکی که مشغول کار بودم تقریبا هفت جوان تازه فارغ التحصیل بودیم که درآمد ماهانه نسبتا خوبی داشتیم اما سرمایه چندانی نداشتیم. یک روز یکی از همکاران که مدتی بود دنبال وام برای خرید خانه بود عصبی و کلافه به محل کار آمد و در مورد دوندگی‌های طاقت‌فرسا برای دریافت وام درد و دل کرد. همین‌طور که در ساعت استراحت در اتاق نشسته بودیم، در صحبت‌ها دیدیم همه دنبال وام هستیم و همه هم کلافه از ضامن و وام و دوندگی و… یکی از همکاران پیشنهاد داد خودمان قرض‌الحسنه راه بیاندازیم و این کار را کردیم. لیستی از همکاران متقاضی وام در کلینیک تهیه کردیم و بعد هم از افراد مطمئن در خانواده و دوستان دعوت کردیم در این قرض‌الحسنه ثبت‌نام کنند. توافق کردیم اولین وام را به همان همکارمان که می‌خواست خانه بخرد بدهیم و بقیه را قرعه‌کشی کردیم. الان نوبت دوم را برای وام ۶۰ میلیون تومانی ثبت‌نام کرده‌ایم. قرار است طی ۳۰ ماه، ۳۰ نفر، ماهی۲ میلیون تومان پرداخت کنند.»
سیروس در مورد دردسرهای مدیریت یک قرض‌الحسنه خانگی و مشکلات آن می‌گوید: «در مقایسه با بانک که هیچ دردسری ندارد. ما سه نفر هستیم که مسئولیت هماهنگی‌های این قرض‌الحسنه را به عهده داریم و هفته‌ای دو- سه ساعت برایش وقت می‌گذاریم تا چند تماس بگیریم و حساب و کتاب کنیم. تا الان مشکلی برای دریافت اقساط نداشتیم چون همه زنجیروار همدیگر را می‌شناسیم و آدم‌های مطمئن را برای حضور در لیست وام دعوت کردیم. تنها مشکلی که در سری اول پیش آمد انصراف یک نفر، آن هم دقیقا یک روز قبل از قرعه‌کشی، بود که یک هفته‌ای طول کشید تا نفر جایگزین برایش پیدا کردیم.»
او می‌خندد و می‌گوید: «در این صندوق امکان اختلاس و پولشویی هم نیست و چون قرعه‌کشی عمومی برگزار می‌شود امکان استفاده از رانت هم نداریم. اینکه یک نفر دختر خاله من است یا یکی رئیس من در روند کار تاثیری نمی‌گذارد. تنها قانونی که ما گذاشتیم این است که کسی که در یک دوره آخرین نفر دریافت‌کننده وام است در دوره بعد نخستین نفر خواهد بود.»
سیروس همچنین توضیح می‌دهد که برای جلوگیری از دلخوری و حساسیت‌ها اساسنامه‌ای تنظیم کرده‌اند و در ابتدای هر دوره ثبت‌نام وام، افراد متقاضی آن را مطالعه و امضا می‌کنند. او می‌گوید برای این اساسنامه از الگوی خاصی تبعیت نکرده‌اند و تنها ساز و کار اقساط و قرعه‌کشی و دریافت وجه و … را توضیح داده‌اند.
از ناکارآمدی بانک‌ها تا رأی فقها
در حالی که بر اساس قوانین جمهوری اسلامی تاسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه موکول به تایید اساسنامه آنها به وسیله وزارت کشور است اما صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی در نهایت یک اساسنامه داخلی دارند و بسیاری از آنها بدون هیچ‌گونه اساسنامه‌ای مشغول فعالیت هستند.
نکته جالب توجه دیگر در این میان ورود فقها و حکم شرعی‌ای است که برای این روند مالی در نظر گرفته‌اند.
آنها می‌گویند قرض‌الحسنه یکی از پرکاربردترین عقود اسلامی است که در روند فعالیت آن باید مشخص باشد مبالغ دریافتی به صورت ماهیانه در دسته وام قرض‌الحسنه قرار می‌گیرد یا در دسته صدقه. تفاوتی هم که برای آن قائل هستند در میزان ثواب است.
در این میان فقهایی نیز در مسئله قرض‌الحسنه‌های خانگی با مسائله کارمزد دخالت کرده‌اند تا ربا بودن یا ربا نبودن آن را مشخص کنند.
واضح است که اکثر مردم در روند راه‌اندازی و فعالیت صندوق‌های خانگی نه رای و نظر فقها برایشان اهمیت دارد و نه اینکه وزارت کشور تمایل دارد صندوق‌ها در این وزاتخانه ثبت‌نام کنند؛ مردم بدون شک به دوستان و اقوام خودشان بیشتر اعتماد دارند تا دولت و فقها و از سوی دیگر موضوع مهم برایشان گرفتن وام بی‌دغدغه و مطمئن است.
واقعیت این است که با وجود نظام بانکی ناکارآمد و با توجه به رانت و فسادی که در سیستم بانک‌های ایران موج می‌زند، گرفتن یک وام ساده یا نیازمند داشتن آشنا و پارتی است یا نیازمند دادن رشوه و در این صورت اگر با دریافت وام موافقت شد، باید وقت زیادی صرف کاغذبازی و ضامن و… شود تا مراحل اداری وام انجام شود. در سال‌های اخیر هم که به سبب وجود بحران اقتصادی در ایران اکثر بانک‌ها با مشکل بودجه و اعتبار مالی روبرو هستند. در سایه چنین شرایطی، رشد صندوق‌های خانگی و اینکه مردم خودشان بخواهند با کمک هم مشکلاتشان را حل کنند امری طبیعی است.
