پس گرفتن یک ماهواره ایرانی، که ایتالیا سال‌ها پیش آن را بلوکه کرد، از جمله وعده‌های دولت روحانی بود که قرار بود در دوران «پسا برجام» انجام شود اما تا کنون و در حالی که به آخرین هفته‌های کاری دولت یازدهم نزدیک می‌شویم خبری از آن نیست؛ ماهواره‌ای که اکنون به نام «مصباح» شناخته می‌شود، دچار سرنوشتی نامعلوم است.
طرح ساخت و به هوا پرتاب شدن این ماهواره البته به سال‌های گذشته و عمر جمهوری اسلامی باز نمی‌گردد. «مصباح» با نام اصلی «زهره» از جمله یادگارهای دوران پهلوی است که طرح آن در سال ۱۳۵۶ آماده شد ولی پروژه ساخت آن با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۵۷ متوقف شد.
پروژه ساخت و پرتاب این ماهواره دوباره در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، یکی از سازمان‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مورد توجه قرار گرفت. در نهایت موافقت‌نامه ساخت ماهواره «زهره» که در نخستین اقدام آن را به «مصباح» تغییر نام دادند، در سال ۱۳۷۶ میان وزارتخانه‌های علوم و ارتباطات به امضا رسید.
در ابتدای انجام مراحل آغاز به ساخت این ماهواره و در سال ۱۳۷۷ وزارت ارتباطات و یک شرکت ایتالیایی قراداد مشارکتی برای این پروژه با هم امضا کردند و ساخت نمونه آزمایشگاهی این ماهواره در سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ با همکاری سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و مرکز تحقیقات مخابرات انجام شد.
در نهایت، مردادماه سال ۱۳۸۴ ماهواره مصباح که با بودجه‌ای ۱۰۰ میلیارد تومانی ساخته شد توسط سیداحمد معتمدی، وزیر وقت ارتباطات، رونمایی شد و برای پرتاب به ایتالیا در اختیار ایتالیا قرار گرفت. برای پرتاب این ماهواره کشورهای روسیه و ایتالیا باید اقداماتی را انجام می‌دادند که تا امروز این اقدامات صورت نگرفته است.
تحریم دامان ماهواره ایرانی را گرفت
ماهواره «مصباح» به دلیل تحریم علیه ایران در مصادره کشور ایتالیا قرار گرفت و روسیه نیز که قرار بود در مراحل پرتاب با ایران همکاری کند، باز به دلیل تحریم، از این همکاری سر باز زد.
بازپس گرفتن «مصباح» از ایتالیایی‌ها یکی از وعده‌های دولتمردان در ابتدای روی کار آمدن دولت یازدهم بود؛ وعده‌ای که توسط محسن بهرامی، رئیس سازمان فضایی ایران، داده شد و با امضای توافق هسته‌ای میان ایران و غرب مقامات وزارت ارتباطات جمهوری اسلامی از سرعت پیدا کردن روند مذاکرات ایران و ایتالیا برای پس گرفتن «مصباح» خبر دادند.
دولتمردانی که در سال ۹۳ خوشحال از امضای برجام، پس گرفتن ماهواره «مصباح« در دوران پسابرجام را از افتخارات خود می‌دانستند با گذشت نزدیک به سه سال نتوانستند مذاکرات را به نقطه روشنی برسانند و از سوی دیگر از ارائه توضیح و اظهار نظر شفاف در مورد مشکلی که بر سر راه باز پس گرفتن ماهواره «مصباح» و خارج کردن آن از ایتالیا وجود دارد سر باز می‌زنند.
ناکامی دولت روحانی در پس گرفتن این ماهواره تا آنجا ادامه پیدا کرد که وزیر ارتباطات دولت یازدهم سال گذشته گفت: «این ماهواره مربوط به دولت قبل بوده که به دلیل تحریم‌ها، در کشور ایتالیا بلوکه شده است. امروز ماهواره‌های پیشرفته‌تری از مصباح داریم که می‌توانیم روی آن تمرکز کنیم اما چنانچه مسئولان سازمان فضایی ایران به این نتیجه برسند که این ماهواره قابلیت استفاده دارد، می‌توانیم آن را به کشور برگردانیم.»
جالب اینجاست که مقامات دولتی از وجود مشکلاتی بر سر راه بازپس گرفتن این ماهواره سخن می‌گویند اما مشخص نمی‌کنند این مشکلات چه هستند و اگر این ماهواره به دلیل تحریم‌ها در بلوکه کشور ایتالیا قرار گرفت و مقامات دولتی پس از امضای برجام گفتند با اجرایی شدن برجام، «مصباح» هم از مصادره ایتالیا خارج می‌شود، پس چرا تا کنون و پس از سه سال مذاکره هنوز خبری از این ماهواره نیست و آیا منظور وزیر ارتباطات از «تمرکز بر ماهواره‌های دیگر» به معنی «بی‌خیالِ شدن ماهواره مصباح» است؟
در همین رابطه خردادماه سال ۹۵ رئیس سازمان فضایی ایران دوباره از مذاکرات با ایتالیایی‌ها و برنامه‌ریزی برای پرتاب این ماهواره ایرانی به مدار زمین خبر داد.
البته رئیس سازمان فضایی ایران می‌گوید ایران در حال برآورد و تصمیم گیری برای شرایط پرتاب این ماهواره است. در واقع رئیس سازمان فضایی ایران معتقد است با توجه به زمان طولانی که از ساخت ماهواره «مصباح» می‌گذرد شاید پرتاب آن به فضا به صرفه نباشد.
اما در نهایت محمدحسن انتظاری، معاون سازمان پژوهش های علمی صنعتی ایران، در گفتگو با خبرگزاری مهر علت اصلی در ابهام سرنوشت این ماهواره را چنین مطرح کرد: تحریم!
او همچنین در مورد سخنان برخی مقامات در مورد گذشت زمان طولانی از ساخت این ماهواره گفت: «ماهواره مصباح، مبنای خوبی برای ساخت ماهواره‌های بزرگ‌تر به حساب می‌آید و از نظر ما واقعا کاربردی است.»
معاون سازمان پژوهش‌های علمی ایران همچنین گفته است کارآیی این ماهواره دوباره بررسی شده و مشکلی ندارد: «بررسی مجدد طرح تجاری پروژه ماهواره مصباح از سوی سازمان پژوهش های علمی صنعتی ایران، به یک شرکت خصوصی سپرده شد و جالب اینجاست که طبق بررسی‌های صورت گرفته مشخص شد که این پروژه نه تنها از نظر کاربردی قابلیت سودآوری دارد، بلکه از نظر تکنولوژیکی نیز راهی به جلو است.»
ثبت نقاط فضایی به نام ایران در دوران پهلوی و بی‌عرضگی جمهوری اسلامی
مشکلاتی که ناکارآمدی‌های جمهوری اسلامی در مقابل راه پیشرفت ایران در زمینه هوا و فضا ایجاد می‌کند تنها به ماجرای ماهواره مصباح ختم نمی‌شود.
در دوران پهلوی با پیشرفت تحقیقات و سرمایه‌گذاری‌های ایران در زمینه هوا و فضا، سازمان جهانی مخابرات (ITU) چند نقطه مداری را به ایران اختصاص داد. این یک نقطه عطف مهم برای ایران به شمار می‌آمد که هم در ساخت و پرتاب ماهواره‌ها پیشرفت کند و هم جایگاه مناسبی در زمینه هوا و فضا در جهان کسب کند. تنها شرطی هم که در این میان وجود داشت این بود که اگر ایران نتواند از این نقاط فضایی استفاده کند، این سازمان آنها را پس خواهد گرفت.
پس از انقلاب سال ۵۷ در حالی که جمهوری اسلامی نتوانست موقعیت پیشین ایران در علم هوا و فضا را نگه دارد، مجبور شد برای فعال نگه داشتن نقاط فضایی ثبت شده به نام ایران اقدام به خرید ماهواره‌های اسقاطی روسی کند و آنها را در این نقاط قرار دهد. قاسم رمضان‌پور، یکی از مدیران سابق وزارت ارتباطات، گفته بود ایران برای خرید این ماهواره های روسی ۲۰ میلیون دلار هزینه کرده است.
جالب است در پی ناکارآمدی‌های جمهوری اسلامی نه تنها ماهواره «مصباح» بلکه ماهواره «سینا» هم که توسط روسیه در مدار زمین قرار گرفت دچار سرنوشتی مبهم شده و اختیار این ماهواره دیگر در دست ایران نیست و احتمال می‌رود در اختیار روسیه باشد. ماهواره «سینا» نخستین ماهواره کاوشگر ایرانی است که در سال ۸۴، تقریبا همزمان با رونمایی از ماهواره «مصباح»، توسط موشک ماهواره برکوسموس-۳ام روسی به فضا پرتاب شد و با موفقیت در مدار اختصاصی ایران قرار گرفت. در حالی که جمهوری اسلامی مانور تبلیغاتی زیادی روی این ماهواره انجام داد اما پس از مدتی اعلام شد مقامات ایرانی از سرنوشت این ماهواره خبر ندارند.
محمدمهدی‌نژاد نوری، مشاور وزیر دفاع و رئیس حوزه تولید علم و فناوری‌های دفاعی- امنیتی معاونت امور راهبردی ستاد کل نیروهای مسلح، درباره سرنوشت این ماهواره در گفتگو با خبرگزاری تسنیم گفته است: «برای پرتاب این ماهواره از کشورهای مختلف درخواست کردیم ماهواره ما را در مسیر پرواز بگذارند اما آنان نپذیرفتند.» در نهایت روس‌ها این ماهواره را به فضا پرتاب کردند اما مهدی‌نژاد نوری می‌گوید: «از سرنوشت این ماهواره اطلاعی در دست ایران نیست.» وی آن را پیرو یک «تحریم نانوشته علیه ایران» ارزیابی کرده است.
پرسشی که مطرح است اینست که با توجه به تلاشی که جمهوری اسلامی برای ساخت موشک‌های نظامی کرده، تا جایی که فعالیت موشکی جمهوری اسلامی یکی از مواردی است که کشورهای غربی در مورد آن هشدار می‌دهند، و هر چند وقت یک بار سپاه پاسداران یک موشک نظامی را آزمایش می‌کند، چرا تا کنون نتوانستند موشک‌های پرتاب ماهواره را طراحی و بهره برداری کنند و یا ماهواره‌هایی چون «مصباح» و «سینا» بسازند؟
در پایان گفتنی است هر چند با وقفه‌ای طولانی از دهه پنجاه خورشیدی، اما ایران توانسته در سال‌های گذشته در صنعت هوا و فضا پیشرفت‌هایی به دست بیاورد. ایران در دو دهه گذشت ۴ ماهواره به مدار پایین زمین (لئو) پرتاب کرده و جزو ۱۰ کشور صاحب فناوری فضایی قرار گرفته است. با این حال حرکت در این مسیر بسیار کند صورت می‌گیرد و دولت نیز در این زمینه وعده‌های بی‌عمل می‌دهد. برای نمونه دولت یازدهم وعده پرتاب حداقل یک ماهواره در سال ۹۵ داده بود اما این وعده در سالی که گذشت محقق نشد و ماهواره‌های «دوستی» و «ناهید ۱» هنوز به فضا فرستاده نشده اند.
