موسی شریفی – پس از نه ماه جنگ خشونت‌بار میان نیروهای عراقی متشکل ازبسیج عمومی، ارتش و پیشمرگه‌های کردستان و ائتلاف بین‌المللی ضد تروریسم به رهبری آمریکا از یک سو، و شبه‌نظامیان دولت خلافت اسلامی «داعش» از سوی دیگر، بالاخره شهر تاریخی موصل که حدود سه سال پیش به دست این گروه تندرو سقوط کرد، با ویرانی بیش از ۵۰ درصد مناطق و نابودی کامل زیرساخت‌های اقتصادی و آواره شدن بیش از یک ونیم میلیون نفر از ساکنان این شهر آزاد شد.
موصل آزاد شد اما مشکلات پس از آزادی این شهر اغلب سنی‌نشین همچنان در برابر حکومت بغداد باقی مانده است.
گرچه داعش از نظر نظامی در موصل شکست خورد اما شرایط و ابزاری که پدیده‌آورنده داعش بوده‌اند هنوز باقی است. سیاست فرقه‌گرایانه، به حاشیه راندن سنی‌ها وسرکوب آنها توسط دولت مالکی شرایطی مناسب برای ظهور داعش فراهم آورد. داعش از موصل خارج شد اما مناقشه بر سر چگونگی اداره آن در آینده پیش از آزادی موصل در این کشور آغاز شد و اکنون مهم‌ترین پرسشی که قبل از هر چیز برای عراقی‌ها مطرح است این است که آیا کشور عراق در برابر سیاست فرقه‌گرایانه دولتمردان حاکم بر بغداد می‌تواند وحدت خود را حفظ کند یا نه؟
پیروزی بر داعش در موصل گرچه با شادی و پایکوبی سربازان عراقی و به اهتزاز در آمدن پرچم این کشور بر خرابه‌های شهر همراه بود اما خطر از سرگیری خشونت‌ها میان کردها و عرب‌ها بر سر اداره مناطق اطراف موصل و نیز میان شیعیان و سنی‌ها بر سر قدرت در بغداد همچنان باقی است. با شکست داعش وحدتی که شرایط جنگ با این گروه تندرو در میان عراقی‌ها به وجود آورده بود، در حال فروپاشی تدریجی است.
بازسازی موصل و روند آشتی ملی
شهر موصل طی مدت سه سال سلطه داعش بر این شهر، رنج ومشقت‌های فراوانی را متحمل شد. هزاران نفر در این شهر کشته و بیش از یک و نیم میلیون نفر آواره شدند. آوارگانی که اکنون در مناطق اطراف شهر در چادرها با شرایط بسیار سختی زندگی می‌کنند. این آوارگان امید دارند بار دیگر به موصل باز گردند؛ اما به همان اندازه که امید دارند در عین حال بر اثر شرایط سختی که پشت سر گذاشته‌اند هر جرقه‌ای در آینده می تواند آنها را به سوی خشونت سوق دهد چرا که چیزی برای از دست دادن ندارند.
با این حال حکومت عراق تا کنون هیچ برنامه‌ای برای بازسازی یا بازگرداندن این آوارگان ارائه نداده و مهم‌ترین موضوعی که در سخنان حیدر عبادی نخست وزیر عراق به مناسبت پیروزی نیروهای عراقی بر داعش پررنگ و برجسته بود، وعده و وعید به کشف هسته‌های زیرزمینی داعش و از بین بردن سلول‌های خفته این گروه در سراسر عراق بود. عبادی از آشتی ملی که زمینه توافق را برای بازسازی مناطق آسیب دیده فراهم خواهد کرد، سخنی نگفت در حالی که اغلب مقامات عراقی شرایط از بین بردن داعش را نه در میدان‌های جنگ بلکه در از بین بردن شرایط به وجودآورنده داعش می دانند.
دکتر ایاد علاوی سیاستمدار سکولار و اولین نخست وزیر عراق پس از سرنگونی رژیم صدام حسین در مصاحبه‌ای گفته است: «آزادسازی موصل سرآغاز نوینی برای عراق جدید با تنوع قومی، دینی، مذهبی و به دور از سیاست فرقه‌گرایانه است. باید همه عراقی‌ها با هم عمل کنند تا ریشه‌های داعش از این کشور کنده شود».
خیلی از عراقی‌ها ایاد علاوی را در این فکر همراهی می‌کنند دکتر احمد الجنابی کارشناس امور سیاسی و نویسنده عراقی مستقر در دبی در این زمینه به کیهان لندن می‌گوید: «ما قبل از هر چیز به یک آشتی ملی حقیقی نیاز داریم. اکنون عراقی‌ها از شمال تا جنوب، از کرد و عرب و سنی و شیعه بیش از آنکه نگران نبردهای نظامی با داعش یا غیره در عراق باشند، نگران تحولات سیاسی و اقتصادی آینده کشورشان هستند.» وی می‌افزاید: «تا یک حکومت ملی و فراگیر که بتواند مانند چتری همه عراقی‌ها را پوشش دهد سر کار نیاید، داعش‌ها دوباره زاییده خواهند شد. حکومت کنونی عراق پس از تجارب شکست خورده از سال ۲۰۰۳ تا کنون باید درک کند که با سیاست فرقه‌گرایانه و با اعتماد به نیروی خارجی، به جای تفاهم با قوای ملی در داخل کشور، نمی‌تواند اوضاع را کنترل کند».
الجنابی در ادامه می‌گوید: «برای ما عراقی‌ها تا زمانی که مطمئن نشویم در آینده چه برایمان رخ خواهد داد و اینکه چه افرادی مسئولیت کشورمان را برعهده خواهند گرفت، احتمال بازگشت به هرج و مرج، بنیادگرایی و روی آوردن به خشونت همچنان باقی خواهد ماند».
این کارشناس عراقی در ادامه‌ی گفتگو با کیهان لندن تأکید می‌کند: «یکی از چالش‌های بزرگ دولت کنونی بغداد دخالت‌های بی حد و حصر تهران است؛ برای نمونه در حالی که همه عراقی‌ها ثبات کشور را در تقویت نهادهای رسمی دولت و حاکمیت قانون و داشتن یک ارتش ملی و پلیس به دور از گرایش مذهبی می‌دانند، سردار قاسم سلیمانی در آخرین مصاحبه‌‌ی خود، تقویت «حشد الشعبی» را که تحت نفوذ ایران است و ساختن یک ارتش حزب‌اللهی برای عراق را پیشنهاد می‌دهد. این بزرگترین مشکل و چالش دیگری در راه عملی شدن روند آشتی ملی در آینده است و دخالت‌های بیشتر ایران و ترکیه و دیگر کشورهای منطقه در عراق را به دنبال خواهد داشت».
همه‌پرسی استقلال کردستان عراق
الجنابی همچنین می‌گوید: «استقلال آرزوی دیرینه همه کردهای منطقه است اما این آرزو هنوز به دلیل شرایط بین‌المللی و ژئوپولتیک کشورهای منطقه تحقق نیافته. کردهای عراق اکنون می‌کوشند از شرایط به وجود آمده برای کشور عراق، استقلال خود را به دست بیاورند. اغلب نظرسنجی‌های انجام گرفته در کردستان عراق نشان می‌دهد که اکثریت مردم کردستان عراق خواهان استقلال هستند و معتقدند نباید فرصت را از دست بدهند. به گمان آنها پیش از این فرصت‌های متعددی را برای جدا شدن از دولت عراق از دست داده‌اند. یک بار در ۱۹۹۱ هنگامی که کردستان عراق منطقه پروازممنوعه اعلام شد و یک بار هم در سال ۲۰۰۳ که دولت عراق از هم پاشید. آنها اینک فرصت دیگری را پیش روی خود می‌بینند که فکر می‌کنند نباید نادیده گرفته شود زیرا ممکن است سال‌ها طول بکشد تا شاید دوباره فراهم شود. اما با همه این تفاصیل، مخالفت ایران و ترکیه دو کشور قدرتمند منطقه با استقلال کردها تحقق این امر را مشکل می‌سازد. استقلال هر بخشی از کشوری، فراهم شدن شرایط عینی داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی را می‌طلبد. شاید حکومت ضعیف عراق شرایط داخلی را برای کردهای این کشور فراهم کرده باشد اما عوامل منطقه‌ای مخالفت ایران و ترکیه و مبهم بودن دیدگاه کشورهای عربی و همچنین عدم تایید این خواست کردها از سوی قدرت‌های بزرگ، عوامل بازدارنده در تحقق این خواست کردهای عراق است. بنابراین خواست استقلال و طرح رفراندوم در حال حاضر تنها در دایره کشمکش‌های سیاسی داخل عراق مطرح است اگرچه برای حکومت بغداد این خود یک چالش سیاسی به شمار می‌رود. اما عملی کردن این استقلال اکنون میسر نیست. البته کردهای عراق با طرح سقف مطالبه‌ی خود تا حد استقلال، امتیازات بیشتری از دولت مرکزی بغداد خواهند گرفت. کردها بر سر شهر کرکوک با دولت مرکزی عراق به توافق نرسیده‌اند همچنین احتمال درگیری کردها و حشدالشعبی بر سر مناطق آزاد شده از دست داعش بسیار زیاد است. نیروهای پیشمرگه و حشدالشعبی در حال آماده کردن خود برای رویارویی در مناطق مختلف هستند. آنها پیش از این نیز در طوز خرماتو، جلولاء و سنجار با یکدیگر درگیر شده بودند».
هوشیار زیباری وزیر خارجه پیشین عراق هفته گذشته با انتقاد از نخست وزیر عراق گفت: «عبادی تا کنون از روشن کردن وضعیت کرکوک خودداری کرده و هر بار با او صحبت کردیم می‌گوید بگذارید عملیات نظامی علیه داعش پایان پذیرد بعد مسئله کرکوک را مورد بحث قرار خواهیم داد.»
بخشی از سنی‌های عرب در کرکوک با کردها همراهند و معتقدند که دولت‌های جعفری، مالکی و عبادی برای سلطه شیعیان در تمام عراق تلاش کرده‌اند. در باره موصل نیز رهبران سنی معتقدند که دولت عبادی سیاست شخص برنده را بر شهر تحمیل خواهد کرد و این مورد قبول کردها و سنی‌ها نخواهد بود چرا که داعش نماینده سنی‌ها نبود بلکه آنها را مانند دیگران قتل عام کرد.
به هر حال، روز ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ از سوی مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان روز برگزاری رفراندوم اعلام شده و تا قبل از آن تاریخ باید منتظر ابتکار عمل دولتمردان عراق برای منصرف کردن کردها جهت عقب‌نشینی از استقلال ماند. عراق فصل بزرگی از چالش‌ها یعنی جنگ داعش را پشت سر گذاشته اما این پایان مسیر و مشکلات نیست. اگر کردها خواسته خود را با چراغ سبز غرب عملی کنند شاهد فصل جدیدی از جنگ در داخل عراق بر سر کرکوک خواهیم بود و اگر حکومت کنونی عراق با عربستان سعودی کنار نیاید شاید ریاض وزنه سنی بودن کردها را بر قومیت عربی شیعیان وابسته به ایران ترجیح دهد و جانب کردها را بگیرد. به نظر می‌رسد سفر یک ماه پیش العبادی به عربستان سعودی برخلاف آنچه اعلام شد برای دریافت کمک‌های مالی جهت بازسازی موصل نبود بلکه برای رایزنی و کشف مواضع سعودی‌ها در رفراندوم کردستان عراق بود. سال گذشته، هنگامی که مسعود بارزانی به ریاض سفر کرد، ملک سلمان مانند یک رهبر و یک رئیس جمهوری در فرودگاه از وی استقبال کرد.
دکتر احمد الجنابی معتقد است که دولت عراق در برابر مسائل پیچیده‌ای قرار گرفته و اگر خوب عمل نکند با خطر شروع درگیری‌های داخلی مواجه است. وی در ادامه‌ی گفتگوی خود با کیهان لندن می‌گوید: «امروز شرایط منطقه‌ای، بین‌المللی و داخلی عراق دیگر مانند شرایط سال ۲۰۱۴ و پیش از آن نیست. در ایالات متحده دیگر کسی چون باراک اوباما وجود ندارد که کلید اداره عراق را به شخصی چون نوری المالکی بسپارد و دروازه‌های بغداد را برای دخالت‌های جمهوری اسلامی باز بگذارد. در همسایگی عراق نیز رقیبان منطقه‌ای و بازیگرانی مانند ترکیه و سعودی که تا پیش از آمدن داعش در عراق نقش موثری نداشته‌اند، امروز به دلیل خطرات ناشی از تروریسم عملکردی متفاوت با گذشته در پیش گرفته‌اند. آنکارا از طریق همکاری با حکومت اقلیم کردستان در شمال عراق دخالت می‌کند و پادشاهی سعودی که در زمان ملک عبدالله و تا پیش از حمله داعش به موصل تقریبا به مسائل عراق اهمیت نمی‌داد، حالا پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان رویکردی متفاوت با گذشته انتخاب کرده است و مواضع رسمی عربستان سعودی با تشکیل ائتلاف عربی- اسلامی و آمریکایی در کنفرانس اخیر ریاض مشخص شد. ریاض به بازیگری موثر در منطقه تبدیل شده است. همه این مسائل در برابر دولت عراق قرار دارد.»
