درباره‌ی نوع خاصی از کلکسیونری در ایران

پرستو میر (+عکس)‌ کلکسیون یا مجموعه چیست و کلکسیونر کیست؟ از لحظ لغوی به گردآوری دسته‌ای از اشیاء از قبیل اشیای هنری، فرهنگی، تاریخی، صنعتی، طبیعی و غیره می‌گویند.

از لحاظ  قانونی عبارت است از گردآوری اشیاء شامل اموال فرهنگی، تاریخی و هنری که علاوه برارزش فرهنگی، تاریخی و هنریِ هر یک از آنها، اجتماع آنها هویتی مستقل ایجاد کند و ارزش هویتی مضاعف به وجود بیاورد.

در ماده ۵ آیین‌نامه مدیریت، ساماندهی، نظارت و حمایت از مالکان و دارندگان اموال فرهنگی، تاریخی منقول مجاز مصوب ۰۵/۰۵/۸۴ هیئت وزیران  در کشور ایران در تعریف کلکسیون چنین آمده است: یک گروه اشیاء هنری، فرهنگی، تاریخی، صنعتی و طبیعی که تعداد آنها از تعداد انگشتان دست به طور نامحدود فراتر رود و از کنار هم قرار گرفتن آن دارای مفهوم هویتی مضاعف گردد.

در تعریف کلی به تعدادی شیء هم‌خانواده و مرتبط که در کنار هم قرار گیرند مجموعه یا کلکسیون، و به فردی که این مجموعه را گردآوری می‌کند مجموعه‌دار و کلکسیونر گفته می‌شود.

اما در این گزارش، نوع خاصی از جمع‌آوری مجموعه یا کلکسیون در ایران معرفی می‌شود که در سال‌های اخیر با پیشرفت سریع‌تر اپلیکیشن‌های ارتباطی مثل تلگرام و اینستاگرام رشد جالب توجهی داشته است. بیش از این به معنی و انواع کلکسیون نمی‌پردازیم و به سراغ اصل مطلب می‌رویم.

پس از وقایع سال ۱۳۵۷ و تغییر حکومت در ایران و به دنبال آن جنگ ۸ ساله ایران و عراق می‌توان گفت جوانان و نوجوانان ایرانی هیچ نوع تفریح خاصی به غیر از کتاب‌خوانی و « بازی‌های کوچه‌ای » و زمان بسیار کوتاهی برنامه تلویزیونی و رادیویی نداشتند.

سال‌ها گذشت و با بهبود روال واردات کالا به ایران مثل «اسباب‌بازی» به مرور نوع خاصی از مجموعه‌داری در ایران رشد یافت. بله، «اسباب‌بازی». اما آیا همه کالاهایی که در آن سال‌ها و یا حتی امروز به عنوان اسباب‌بازی از سد گمرک عبور کرده و می‌کنند فقط اسباب بازی بودند؟ خیر!

جوانان ایرانی با جستجوو الگوبرداری در میان تفریحات جوانان کشورهای دیگر (بخصوص با جستجو در فضای مجازی) با نوع خاصی از کلکسیون آشنا شدند که اگرچه  در جهان و حتی ایران قبل از انقلاب وجود داشت ولی  تقریباً از میان رفته بود. کلکسیون مدل‌های اتومبیل، هواپیما، تانک و ادوات نظامی ‌و لکوموتیو و… از برندهای مشهور جهان. این مدل‌ها (یا ماکت‌ها) مقیاس‌های خاص و طبقه‌بندی خاص خود را دارند و البته برند، نوع مدل و کیفیت ساخت قطعات در قیمت و ارزش معنوی آنها حرف اول را می‌زند.

به عنوان مثال، نگارنده که خود مجموعه کوچکی از هواپیماهای مدل ساختنی (Plastic Model Kit) را در اختیار دارد در بازار تهران با دو مدل فلزی‌ـ پلاستیکی مقیاس ۱:۲۴ (یک بیست و چهارم) اتومبیل BMW مدل ۲۰۰۲ کوپه  در یک اسباب‌بازی فروشی برخورد کرد که هر کدام ۲میلیون و ۵۰۰ هزار تومان قیمت‌گذاری شده بود. چرا؟ برند معروف، کیفیت ساخت عالی و از آن مهم‌تر جوانان دهه ۵۰ در ایران با این نوع اتومبیل زیبا خاطره‌ها دارند. این عامل آخر دلیل گران بودن این مدل اتومبیل بود و همین مدل در کشورهای دیگر ممکن نیست چنین قیمتی داشته باشد.

حال از سوی دیگری به این قضیه جالب نگاه می‌کنیم. اتفاقات جنگ ۸ ساله پس از گسترش اینترنت و پیگیری جوانان علاقمند به دانستن اتفاقات این جنگ در زمین و دریا و آسمان به آرامی‌ شروع به شایع شدن داستان‌ها و اتفاقات آن شد که در ابتدا جزو اسرار نظامی‌ تلقی می‌شدند و در طی سال‌های اخیر رویدادهای واقعی از شایعات جدا شده و حال بسیاری از داستان‌های واقعی نبردهای زمینی، هوایی و دریایی جنگ ایران و عراق از طریق رسانه‌های خارجی و ایرانی با سند و دلیل نقل می‌شوند.

این اتفاقات واقعی عده‌ای از جوانان ایرانی را به داشتن ماکت جنگ‌افزا‌های هر دو طرف جنگ علاقمند کرد. هیچ‌کدام از آنها از جنگ اتفاق افتاده خشنود نبوده و نیستند ولی این نمی‌توانست به عنوان مثال شوق یک جوان ایرانی را از داشتن ماکت شکاری معروف ایرانی «‌اف -۱۴ تامکت‌» از بین ببرد. همواره هم داستان از اینجا شروع می‌شود که جوانی (یا حتی یک نظامی ‌بازنشسته و…) یک ماکت با برند معروف از یک جنگ‌افزار خاص و مورد علاقه‌اش تهیه می‌کند و بعد به قول خودشان این شوق بیشتر شده و به مجموعه‌داری یا کلکسیونری ختم می‌گردد. به قول دوست کلکسیونری که می‌گوید: مانند خوره‌ای که به جان آدم می‌افتد.

این نوع مجموعه جمع کردن بر اساس شواهد از تهران شروع شد ولی به سایر شهرها هم سرایت کرد و افرادی که به این موضوع علاقه داشتند (و البته توان مالی و آشنایی با قوانین واردات را نیزداشتند) شروع به وارد کردن کیت‌های مدل پلاستیکی و ابزارها و رنگ‌های خاص آن پرداختند. فیلم‌های آموزشی از سایت‌هایی مانند یوتیوب دانلود شده و دست به دست میچرخید و علاقمندان به یاد گیری تکنیک‌های خاص ساخت این مدل‌ها مشغول  شدند. این اتفاق در مورد مدل‌های ساخته شده که بیشتر اجزای آنها فلز است و به مدل‌های دایکست معروف هستند نیز افتاد و تنها فرق این بود که نیازی به ساخته شدن و رنگ‌آمیزی نداشتند. گروه‌های مختلف در تلگرام ایجاد شد و مدلرها به تبادل اطلاعات و به اشتراک گذاشتن تجربیات و نمونه کارهای خود و حتی معاوضه و خرید و فروش این مدل‌های خاص پرداختند.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که این نوع از کلکسیونرها با آن روبرو هستند هزینه و همچنین محل مناسب برای نگهداری آنهاست. طبق گفته یکی از واردکنندگان بازار تهران، طی سال گذشته گمرک ایران که هنوز این مدل‌ها را جزو «اسباب‌بازی‌ها » می‌داند، تعرفه واردات آنها را تا ۳ برابر افزایش داده است و همین سبب بالا رفتن قیمت این ماکت‌ها و مدل‌ها شده است. از طرفی مشکل کمبود مسکن و ساخت واحدهای آپارتمانی کوچک ۴۰-۵۰ متری برای اسکان مردم و مسائل مربوط  به مشکل مسکن ایجاد محل مناسب برای مدلرها را در بخش ضعیف جامعه با مشکل جدی مواجه کرده است. تا جایی که طی چند سال اخیر تعدادی از آنها از مجموعه دوست‌داشتنی خود که برایش زحمت زیادی کشیده بودند دل کندند و مجبور به فروش مجموعه خود شدند.

اما هنوز این شکل کلکسیونری در ایران که با یادگیری تکنیک‌های مختلف ساخت و رنگ‌آمیزی و آشنایی با مواد اولیه و تبادل نظر و تجربه در گروه‌های اینترنتی و خرید و فروش همراه است در حال گسترش است و تفریح بسیار سرگرم‌کننده و حتی مسئولیت‌آور از نظر تعمیر و نگهداری و حفظ و توسعه آنها برای مردم ایران است. می‌گویم مردم زیرا اکنون تنها جوانان نیستند که به این تفریح می‌پردازند بلکه از نوجوانان ۱۰-۱۲ ساله گرفته تا نظامیان و مردم عادی بازنشسته و سالخورده این نوع گردآوری جزو سرگرمی آنها شده است.

در اینجا باید از یکی از پیشکسوتان این نوع مجموعه‌داری در ایران یاد کنم؛ زنده‌یاد فریبرز شماس که چند سال پیش درگذشت و تعدادی از ماکت‌های وی به موزه نیروی هوایی ایران منتقل شد.

فریبرز شماس عکاس قابلی هم بود و وقتی اولین تصاویر ماکت‌های او در سال ۱۳۸۲ در اینترنت پخش شد هیچ کس باور نمی‌کرد که اینها ماکت باشند و فکر می‌کردند واقعی است.

عکس یکی از ماکت‌های فریبرز شماس از جنگنده اف-۱۶ که با استتار نیروی هوایی ایران و علائم و پرچم ایران ساخته شده بود وقتی درفضای مجازی پخش شد شایعه قدیمی ‌حضور دو فروند جنگنده اف-۱۶ در یکی از پایگاه‌های ایران را تشدید کرد و این داستان کلی جنجال به دنبال داشت. در حالی که جنگنده‌های اف-۱۶ خریداری شده در قبل از انقلاب هیچگاه به ایران تحویل داده نشدند.

در پایان باید یادآوری کرد که این نوع مجموعه‌داری در ایران داستان‌های تلخ و شیرین زیادی  هم به همراه دارد که  متاسفانه در این نوشتار نمی‌توان به آنها پرداخت. باید دید که شیب تند سقوط درآمد مردم ایران، جوانان و نوجوانان آینده را به سوی تهیه و خرید ماکت جنگنده اف-۱۴ می‌برد و یا کراک و شیشه!