جمعه‌ی گذشته بنیاد فرهنگی کویر برنامه‌ی سخنرانی و هنری تحت عنوان «یزد میراث فرهنگی بشری» در ایلنیگ لندن برگزار کرد.
در این برنامه ابتدا دکتر کویر سخنانی درباره‌ی تاریخ باستانی، معماری، آثار تاریخی، مردم و کار و زندگی این شهر ارائه داد. در بخش دوم ابتدا پیمان حیدریان با تکنوازی سنتور خود هنرنمایی کرد و سپس دکتر نامور بقایی یزدی خلاصه‌ای از بیوگرافی مشاهیر یزد را به اطلاع حاضران رساند.
از این برنامه با توجه به شروع فصل تعطیلات و مسافرت‌های تابستانی استقبال خوبی شده بود.. در وسط سالن بر روی میزی کتاب‌هایی در مورد یزد، آثاری از نویسندگان یزدی، شیرینی‌هایِ یزد و انار معروف یزد قرار داده شده بود.
به دنبال ثبت شهر یزد به عنوان میراث فرهنگی جهانی این برنامه فرصتی بود که یزدی‌ها شهر و مشاهیر خود را به هموطنانِ غیر یزدی معرفی نمایند.
دکتر کویر که بر آن است تا بخش اسطوره‌ای و تاریخ باستان یزد را بازخوانی وبازنویسی کند، در سخنان خود گفت آنچه از تاریخ یزد روایت و مکتوب در بخشی از دوران اسلامی تا زمانه‌ی ماست آمیخته با اسطوره و افسانه است.
وی معتقد است که ریشه‌ی این تمدن به ۷ هزار سال و در مرحله دوم به ایجاد اولین قنات‌ها می‌رسد. یزد اولین شهر خشتی جهان، دومین شهر تاریخیِ جهان بعد از ونیز و ۲۲امین اثر ثبت شده‌ی ایران و اولین شهرایرانی است که به عنوان میراث جهانی ثبت شده است. سخنران توضیخ داد پس از ۹ سال انتظار در شهر کراکو در لهستان در ۴۱امین نشست یونسکو سرانجام ۷۰۰ هکتار از محلات یزد به عنوان میراث جهانی ثبت شد. دلیلی هم که این انتظار طولانی شد آن بود که شهرداری یزد اجازه‌ی ساخت بناهایِ خشتی را نمی‌داد و یونسکو هم خرده می‌گرفت که چگونه یزد به عنوان اولین شهر خشتی دنیا ثبت شود که اجازه‌ی ساخت بناهای خشتی در آن دیگر صادر نمی‌شود.
دکتر کویر شهر یزد را یکی از مراکز و زادگاه‌های تمدن جهانی می‌داند که اضلاع دیگر آن را تمدن آرِتا، سییلک، مارلیک، ایلام و چندین تمدن دیگر که در سواحلِ دریای مرکزی ایران از حدود ۱۰ الی ۷ هزار سال پیش شکل گرفته بودند، تشکیل می‌دادند. این دریا بعدها خشکیده و بقایایِ جانواران و گیاهان آبزی در کویرهای مرکزی ایران دال بر این ادعا هستند.
به دنبال خشکیدن دریای مرکزی، مرحله‌ی تاریخی کاریزی و یا قناتی یزد شروع می‌شود. قدمت و فراوانی آثار تاریخی و باستانی در یزد چنان است که گردش در شهر مانند گردش در موزه است بخصوص آثار زیادی از آیین مهر و زردتشتی در یزد و اطراف آن وجود دارد.
یزد چندین نام در طول تاریخ داشته است. نامِ یزد از ایزد می‌آید. یزد اسم فامیل نیز دارد و معروف است به شهر بادگیر زیرا بادگیرهایی زیادی در آن وجود دارند. بنای آن را به بهرام گور ساسانی نسبت می‌دهند و آن را «یزدان گرد» می‌نامیدند زیرا پادشاه که بیمار شده بود در آنجا شفا می‌یابد.
دکتر کویر گفت که هرچند او از پژوهشگران دیگر که درباره‌ی یزد کارهایی انجام داده اند بسیار آموخته است ولی باید گفت که کار پژوهشی زیادی در این زمینه نشده است و این پاره‌ی تمدن ایرانی هنور هم چندان شناخته شده نیست. مناطقی در یزد هست که اساساً کار باستان‌شناسی در آنها نشده است و برخی از اشیایِ آنها غارت شده و سر از موزه‌هایِ معروف دنیا در آورده و یا در کلکسیون‌های شخصی رفته و برخی نیز محو و ناپدید شده‌اند.
در ادامه‌ی نشست، دکتر کویر گفت، مدتی است که تلاش می‌شود تمام مناطقی که داستان‌های شاهنامه در آنها روی می‌دهد به تاجیکستان و افغانستان کنونی منتقل شود. در حالی که تحقیق‌های من نشان می‌دهد که بسیاری از مناطق اطراف یزد دارای اسامی‌شاهنامه‌ای هستند. سنگ‌نگاره‌های زیادی از ۷ الی ۲ هزار سال پیش در کوه‌های اطراف یزد هست که صحنه‌های شکار و حیوانات را به تصویر می‌کشد. نگاره‌ها و کتیبه‌های از زمان اشکانیان و ساسانیان نیز در اطراف یزد فراوان هستند.
دکتر محمود کویر گفت که شهر یزد هم شهر خاک، شهر باد، شهر آب و هم شهر آتش، یعنی چهار عنصری است که باور داشتند هستی را تشکیل می‌دهند. شهر باد است زیرا شهر بادگیرهاست؛ شهر آب است زیرا بیش از ۴۰۰ آب انبار دارد. یزد دارای یخچال‌هایِ زیادی هم است که به وسیله‌ی قرار دادن یخ آورده شده از کوه‌ها درحفره‌های عمیق ایجاد شده‌اند. بعد از خشکیده شدن دریای مرکزی، قنات‌های زیادی و بخصوص قدیمی‌ترین قنات‌ها، در این منطقه ساخته شده‌اند. جهانگردی نوشته است کشوری که بتواند از نظر هنر آبیاری با ایران برابری کند دردنیا وجود ندارد. جهانگرد دیگری می‌نویسد که بدون قنات نه پاسارگادی وجود می‌داشت و نه تخت جمشیدی. در سال ۱۳۲۹، ۴۰ هزار قنات در ایران وجود داشته که ۶۰ هزار لیتر در ثانیه آب می‌داده است. در سال ۱۳۴۰ این تعداد به ۳۰ هزار تنزل کرده و ۵۶ هزار لیتر در ثانیه آب می‌داده است. تنها در استان یزد ۲۶۸۳ قنات وجود دارد که معروف‌ترین آنها زارچ و اشکِ زر هستند که ۷۱ کیلومتر طول داشته و بیش از ۲۱۱۹ حلقه چاه زده شده تا آب به سطح زمین بیاید. دکتر کویر تاکید کرد باید توجه کنیم کندن قنات با ابزار آن زمان بسیار کند و بین ۱ الی ۵ متر در روز پیش می‌رفته است. در نتیجه باید درحدود نیم قرن طول کشیده شده باشد که چنین قناتی زده شده باشد. قنات‌ها دارای مدیریت بسیار پیچیده و پیشرفته‌ای نیز بوده‌اند تا آب آنها برای به کار انداختنِ آسیاب‌ها، حمام‌ها و نیز برای شرب مردم عادلانه تقسیم شود.
در اطراف یزد مکانی است به نام «اشکف» و یا غار و یا «شکافِ یزدان» که محل گریختگان ساسانی بوده است که برای مدت ۳۰ سال آتشِ زردتشتی در آنجا فروزان بوده است. در صحبت از این مکان، دکتر محمود کویر رفتار مسلمانانِ حاکم سنی و شیعه در ایران با زرتشتیان را محکوم کرد. مسلمانان با زرتشتیان طوری رفتار کرده‌اند که انگار آنان صاحبان خانه و هموطنان زرتشتی- که در اصل بومی‌این سرزمین‌اند- بیگانه بوده‌اند؛ از جمله سلطان محمود غزنوی که برای شکارِ و کشتار زرتشتیان آنان را تا هند تعقیب کرده است. این رفتار با زرتشتیان ادامه داشته تا رضا شاه اجازه داد که زرتشتیان آتشکده‌ای را در اطراف یزد بنا کنند و آتشی را که ۱۷۰۰ سال دست به دست می‌گشته در آن جای دهند. دور تا دور کویری که بیرون از یزد واقع شده ۷ نیایشگاه باستانی هست که در اغلبِ کتاب‌های تاریخی مربوط به یزد راجع آنها نوشته‌اند. این نیایشگاه‌ها نام‌هایی مانند مهربانو، شهربانو، پارس‌بانو و نازبانو دارند که همگی ایرانی هستند و نشان از ایزدبانوان در آیین مهر دارند.
یزد در ضمن شهر انارهایِ بزرگ و خوشمزه نیز هست که اسامی متعددی دارند. دکتر کویر به زیبایی‌ها و شگفتی‌هایِ طبیعت و تنوع گسترده‌ی جانوران و گیاهان در اطراف یزد نیز اشاره کرد. از جمله به سنگ‌های آهکی بزرگ در اطراف شهری به اسم «توران پشت» اشاره داشت. سخنران در ضمن زنگ خطر سوء استفاده از طبیعت و کشتار بی رویه‌ی حیوانات وحشی را دراین منطقه به صدا در آورد.
جالب بود که حاضران اطلاع یافتند که بیش از ۲۰۰۰ سال پیش، نخستین گونه از مراکزی که امروزه به عنوان «بانک» و یا «صندوق امانات» شناخته می‌شوند در بنایی در نزدیکی «سریزد»- باقی مانده از دوره‌ی ساسانیان- در اطراف یزد وجود داشته است. بقایای این بنای باستانی نشان می‌دهد که بیش از ۴۶۸ حجره برای انواع اجناس وجود داشته که مردم امانات خود را به آنها می‌سپردند.
بالاترین مناره‌ی جهان در مسجد جامع یزد قرار دارد که ۵۲ متر ارتفاع دارد و در طی صد سال و طی سه دوره ساخته شد. بنیاد این مسجد یک آتشکده‌ی ساسانی است. قدیمی‌ترین منارجنبان هم در شهرِ متروکه‌ای به نام «خلوت» در اطراف یزد واقع شده و آن هم از دوره‌ی ساسانی است. این منارجنبان دارای سه طبقه و خشتی است. «خلوت» شهر متروکه‌ای است که فضای افسون کننده‌ای دارد ولی متاسفانه هیچ کار باستان‌شناسی روی آن انجام نشده است.
معماری خانه‌های یزدی هم زیبا و پیچیده است. یزدی‌ها بر روی حوض وسط حیاط تخته‌هایی می‌گذاشتند که زادگاه گونه‌ای از تئاتر ایرانی است: تئاتر تخته حوضی یا تئاتر روحوضی. یزدی‌ها بازیگران را دعوت می‌کردند تا روی این تخته‌ها نمایش کمدی و موزیکال اجرا کنند.
دکتر کویر گفت از خوبی‌های یزدی‌ها بسیار زیاد صحبت شده. از بدی‌های آنان نیز باید گفت. حلقه‌ها و میله‌هایی روی درهایِ خانه‌های قدیمی یزد قرار دارد که برای در زدن از آنها استفاده می‌شود. حلقه‌ها برای مهمانان زن و میله‌ها برای مهمانان مرد بودند. با شنیدن صدای هر یک از آنها اهالی خانه می‌دانستند که مهمان زن است یا مرد. به محض ثبت یزد به عنوان میراث جهانی بسیاری از این حلقه‌هاو میله‌ها متاسفانه کنده و فروخته شدند.
یزد دارای بازارهای بسیار قدیمی به اسامی مختلف است که بسیاری از آنها امروزه هم استفاده می‌شوند. این بازارها از زمان افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی مانده‌اند.
دکتر کویر چند عکس قدیمی خانوادگی از اهالی یزد را نمایش داد که نشان‌دهنده‌ی خانوادهایی از پیروان ادیان و مذاهب مختلف بودند.
شیرینی‌سازان یزد همیشه به خاندان پهلوی ارادت داشتند. هر سال صنف شیرینی‌ساز یزد سالگرد به حکومت رسیدن خاندان پهلوی را با طاق نصرت‌های با شکوهی تبریک می‌گفته است.
«دستمال یزدی» هم معروف است زیرا جاهل‌ها از آن بسیار استفاده می‌کردند. چرخاندن این دستمال در هوا صدایِ بسیار برّنده‌ای می‌دهد که باعث ترس مردم می‌شود. ترمه‌های یزد هم که نقش آن را در اغلب تصاویر آناهیتا می‌بینیم معمولاً شکل گل سوسن و درخت سرو سر شکسته دارد که نماد آیین مهر است. در مورد قدمت این ترمه تنها باید گفت که قدیمی‌ترین قالی دنیا در منطقه‌ای در روسیه در گوری به نام «پازیریک» در کنار اشیایِ دیگر از دوره‌ی هخامنشی و پیش‌هخامنشی پیدا شده است. قالی‌ها دارای نقوش زنان هخامنشی با ترمه‌هایِ یزدی هستند. پس از ترمه، زیلوی یزد معروف است که اولین نشانه‌هایِ آن را در نوشته‌های ناصرخسرو می‌بینیم.
در مورد زبان زردتشتی‌های یزد دکتر کویر گفت که بسیار منحصر به فرد و و درواقع زبانِ مستقلی است که خود آنها «دری زرتشتی» می‌نامند. به نظر سخنران «زبان گبری» نام بهتری برای این زبان متعلق به دوره‌ی ساسانی است. در برخی از روستاها، مسلمانان متعصب از این واژه به عنوان دشنام علیه زرتشتی‌ها استفاده می‌کردند. دکتر کویر گفت که معتقد است لقب بهرام گور از شکارچی گورخر بودن نمی‌آید بلکه در واقع بهرام «گبر» بوده که به معنایِ انسان قهرمان و انسان برجسته است. روی این زبان در ایران و خارج از ایران کار شده است.
دکتر کویر تاکید کرد که باید توجه داشته باشیم که چون یزد در وسط ایران واقع شده پس از هر هجوم و یورشی نسبتا دور بوده و بسیاری از پیروان فراری ادیان و مذاهب مختلف به آن پناه آورده‌اند به همین دلیل تنوع قومی و دینی در یزد بالاست. تعداد بالای کاروانسراها را هم می‌توان به این امر نسبت داد. در یزد زرتشتی و مسلمان تا ۴۰ سال پیش در صلح و صفا زندگی می‌کردند و مشکلی بین روستاهایِ همجوارِ مسلمان و زرتشتی به وجود نمی‌آمد.
تا یک دوره‌ای آذربایجان مرکز شعرا و نویسندگان ایران بود زیرا یورش‌ها از شرق بوده. به دنبالِ حمله‌ی مغول‌ها تنها منطقه‌ای که محفوظ ماند شیراز بود. با حمله‌ی اعراب مرکز ادبیات خراسان شد ولی به نظر سخنران، یزد همیشه مرکز شعرو ادبیات در ایران بوده و از این نظر به آن بی مهری شده است در حالی که بیش از ۴۰۰ شاعر و گوینده و نویسنده داشته است. از معروف‌ترین شاعران یزدی یغما جننقی، وحشی بافقی و شاعر آزاده فرخی یزدی هستند. ناگفته نماند که اولین شاعر زن نوپرداز ایران، شمس کسمایی هم اصلاً یزدی است هر چند که در مناظقِ مختلفِ ایران و بخصوص آذربایجان زیسته است. نویسنده‌ی کتاب‌های داستان کودکان معروف به «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» هم مهدی آذر یزدی است که ۵۰ سال نوشت و تا ۱۸ سالگی بی‌سواد بود. او شاید نخستین نویسنده‌ی ایرانی باشد که جایزه‌ی یونسکو را برد.
در بخش مربوط به مفاخر و مشاهیر یزدی، دکتر نامدار بقایی یزدی مشاهیر بیشتری را معرفی کرد و با بیان داستان‌ها و خاطراتی زیبا از این انسان‌ها یادشان را گرامی داشت.
تمام در آمد بوفه و ورودی برنامه ویژه یاری به بنیاد مهرانه ایران بود.
