احمد رأفت – تنها وزیر پیشنهادی دولت دوازدهم که نتوانست رای اعتماد مجلس شورای اسلامی را به دست آورد، حبیب‌الله بیطرف است. وزیر پیشنهادی حسن روحانی برای وزارت نیرو در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز سرپرستی همین وزارت را عهده‌دار بود. بسیاری از کارشناسان محیط زیست، حبیب‌الله بیطرف را متهم به سدسازی‌های بی رویه‌ای می‌کنند که در دولت‌های بعد نیز ادامه یافت و یکی از دلایل بحران آبی است که کشور در سال‌های اخیر با آن دست به گریبان است.
عیسی کلانتری که در کابینه دوازدهم مسئولیت محیط زیست را بر عهده خواهد داشت چندی پیش گفته بود «ایران با بهره‌برداری از ۹۷ درصد آب‌های سطحی خود در واقع تمام رودخانه‌های خود را خشکانده است و دیگر آبی در طبیعت باقی نمانده است. این بدان معنی است که اگر به همین منوال ادامه دهیم حدود ۷۰ درصد ایرانیان، یعنی جمعیتی برابر با ۵۰ میلیون نفر برای ادامه حیات مجبور به مهاجرت خواهد بود».
آب و امنیت ملی
بحران آب نه تنها در ایران، بلکه در کل منطقه به مساله‌ای حیاتی تبدیل شده که ابعاد آن فراتر از نگرانی‌های محیط زیستی است. چنانکه برخی از مقامات جمهوری اسلامی نیز به آن اذعان دارند، آب مساله‌ای امنیتی است. علاءالدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «بحران آب عملا وارد مقوله امنیتی شده است و ما ناگزیر شدیم در کمیسیون امنیت ملی وسیاست خارجی کمیته امنیت آب را تشکیل دهیم». گری لوئیس، نماینده برنامه توسعه سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران، بحران آب در کشور را «عمده‌ترین چالش امنیتی و انسانی» و ««خطری برای ثبات و امنیت سیاسی و اقتصادی» ایران ارزیابی می‌کند.
حسن روحانی همسایگان را مقصر می‌داند
حسن روحانی در احلاس بین‌المللی ریزگردها که اخیرا در تهران برگزار شد، بخشی از سخنرانی‌اش را به بحران آب اختصاص داد و کشور‌های همسایه ایران (ترکیه، عراق و افغانستان) را منشأ بحران آب و ریزگردها اعلام کرد. حسن روحانی به ویژه سیاست سدسازی ترکیه را مورد حمله قرار داد و گفت برنامه ترکیه برای ساخت ۲۲ سد روی دجله و فرات مشکلات بسیاری برای ایران و عراق به وجود خواهد آورد.
احمد علیرضا‌بیگی، نماینده تبریز در مجلس شورای اسلامی، در اشاره به هشدار رئیس جمهور اعلام کرد که زیر‌کمیته‌ای در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی برای بررسی تاثیرات سد «آیلیسو» در ترکیه تشکیل شده است. سد «آیلیسو» که ظرفیت آن سه برابر شد، مانع ورود ۵۶ درصد از آبی خواهد شد که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران ترکیه را متهم می‌کند که با مهار آب‌هایی که باید از کشور‌های عراق و سوریه وارد بین‌النهرین شوند، باعث تشدید پدیده ریزگردها در کشور‌های منطقه شده است. فضلی چرمن، معاون وزیر خارجه ترکیه که برای شرکت در کنفرانس بین‌المللی ریزگردها به تهران سفر کرده بود، ادعای مقامات دولتی ایران را رد کرده و می‌گوید «هیچ تحقیق علمی برای تائید این ادعای تهران وجود ندارد.» رضا تکین، سفیر ترکیه در تهران ادعای مقامات جمهوری اسلامی ایران را رد نمی‌کند ولی می‌گوید «اگر این واقعیت را بپذیریم که آب از نفت گران‌تر است، چرا ترکیه باید از حق حاکمیت خود بر این آب چشم‌پوشی کند؟»
افغانستان ایران را به سوء مدیریت متهم می‌کند
اگر جمهوری اسلامی انگشت اتهام را به سوی ترکیه نشانه می‌رود، افغانستان نیز به نوبه‌ی خود استفاده بی‌رویه از آب در ایران را مسئول خشک شدن حوزه‌های آب خود می‌داند. علی احمد عثمانی، وزیر انرژی و آب افغانستان، جمهوری اسلامی را متهم می‌کند که «با مدیریت ناسالم منابع آبی» باعث مشکلات محیط زیستی در هر دو کشور شده است. وزیر انرژی و آب افغانستان می‌گوید «ایران ۶ حوزه آبی دارد و ۶۰۰ سد روی این حوزه‌ها ساخته است. ده‌ها سد در ایران در مسیر ۴ حوزه آبی ساخته شده‌اند که بین دو کشور مشترک هستند، در حالی که افغانستان تنها سد «سلما» را روی حوضه آبی هریرود ساخته است».
البته حسن روحانی در جریان کنفرانس بین‌المللی ریزگردها در تهران از سیاست‌های افغانستان در حوزه آب نیز انتقاد کرد. حسن روحانی صحبت از «احداث سد‌های متعدد در افغانستان» کرد که در «محیط زیست ایران تاثیرگذار هستند». رئیس جمهوری اسلامی ایران افزود «اگر دریاچه هامون به دلیل سیاست‌های آبی افغانستان به طور کامل خشک شود، نه تنها سیستان و بلوچستان از گرد و غبار رنج خواهند برد، بلکه افغانستان نیز از آن رنج خواهد برد».
ایران و افغانستان دارای چهار حوزه آبی مشترک به نام‌های «قراقم»، «خواف»، «پترگان» و «هیرمند» هستند. بر مبنای «معاهده هیرمند» که در سال ۱۳۵۱ بین نخست وزیران وقت دو کشور، امیر‌عباس هویدا و موسی شفیق، به امضا رسید، ایران سالیانه حق دارد از ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب هیرمند بهره برد. هیرمند در استان هلمند افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان می‌ریزد.
استفاده استراتژیک ترکیه از آب
مشکل اصلی ایران و برخی دیگر از کشور های منطقه در رابطه با مساله آب البته با ترکیه است. مشکلی که سابقه آن به چند دهه پیش باز می‌گردد. تشدید بحران در سوریه که منجر به جنگ داخلی شد نیز به نوعی با سیاست‌های سدسازی ترکیه بی ارتباط نیست.
زمانی رهبری حزب کارگران کرد ترکیه (پ‌ک‌ک) در سوریه مستقر بود. سلیمان دمیرل، نخست وزیر ترکیه در دهه هفتاد و هشتاد میلادی، گفته بود تا زمانی که سوریه با پ‌ک‌ک همکاری کند باب مذاکره در رابطه با آب را با این کشور نخواهیم گشود. این سیاست یکی از دلایل بحران آب در سوریه است که در بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ میلادی باعت مهاجرت‌های اجباری شد. در این سال‌ها دو میلیون نفر در پیامد بی آبی مجبور به مهاجرت شدند، کشت گندم به مقدار ۵۰ درصد کاهش یافت، و ۸۵ درصد از دام‌های سوریه هلاک شدند.
نتیجه‌ی چنین وضعیتی انفجار نارضایی در سال ۲۰۱۱ میلادی در سوریه بود. رژیم بشار اسد که نه می‌خواست و نه می‌توانست پاسخگوی خواست‌های مردم باشد، واکنشی بسیار خشن از خود نشان داد که در نهایت جنگ داخلی کنونی را رقم زد.
طرح «آناتولی جنوب شرقی»
جنگ داخلی در سوریه تغییری در سیاست‌های ترکیه در رابطه با آب ایجاد نکرد. طرح موسوم به «آناتولی جنوب شرقی» که بر مبنای آن ترکیه بر بخش‌های بالایی رودخانه‌های دجله و فرات مجموعه‌ای از ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه تولید برق می‌سازد، همچنان پیش می‌رود. طرح «آناتولی جنوب شرقی» برای اولین بار در دهه ۳۰ میلادی مطرح شد، اگرچه بیش از نیم قرن، تا سال ۱۹۹۲ که سد آتاتورک افتتاح شد، مسکوت ماند.
البته این طرح تنها اهداف اقتصادی که دولت‌های ترکیه بر آن اصرار می‌ورزند را دنبال نمی‌کند. این طرح مناطقی که در حاشیه دجله و فرات هستند چون بتمن، آدیامان، دیار بکر، اورفا و سیرت را در بر می‌گیرد که عمده ساکنان آن را کردها تشکیل می‌دهند. مناطقی که بالاترین نرخ مهاجرت به شهر‌ها را دارند.
ترکیه با طرح «آناتولی جنوب شرقی» علاوه بر اهداف اقتصادی، دو هدف سیاسی را نیز دنبال می‌کند: انزوای پ‌ک‌ک در استان‌های کردنشین، و استفاده از آب برای برای فشار بر برخی دیگر از کشور‌های منطقه چون سوریه، عراق و ایران. در بیست سال گذشته آبی که از دجله و فرات به عراق و سوریه سرازیر می‌شود به یک سوم نسبت به سال‌های قبل کاهش یافته است. این کاهش اهالی مناطق مرزی سوریه و عراق با ترکیه را که عمدتا کردها هستند با مشکلاتی جدی روبرو ساخته است. بحران آب در عراق و سوریه، به نوبه خود منشأ ریزگردهایی است که در برخی از استان‌های ایران زندگی مردم را سیاه کرده است.
جنگ جهانی سوم برای آب
بسیاری از کارشناسان معتقدند، بحران آب اگر راه حلی برای آن پیدا نشود، به جنگی دامن خواهد زد که احتمالا در خاورمیانه آغاز خواهد شد، ولی تمام جهان را درگیر خواهد ساخت. این نگرانی در حدی است که اخیرا پاپ فرانسیس اول، رهبر کلیسای کاتولیک نیز به آن بارها و بارها اشاره کرده است. فرانسیس اول در یک سمینار بین‌المللی که در واتیکان برگزار شد گفت: «این جنگ‌های منطقه‌ای که مانند سوریه با بحران آب آغاز شدند، اگر راه حلی برای خشکسالی و بی آبی پیدا نکنیم به جنگی جهانی منتهی خواهند شد».
رهبر کلیسای کاتولیک با اشاره به آمار سازمان ملل متحد افزود: «هر روز بیش از هزار کودک در پیامد بیماری‌هایی که به آب مربوط می‌شوند جان خود را از دست می‌دهند، و میلیون‌ها انسان در نقاط مختلف جهان به آب آشامیدنی دسترسی ندارند». پاپ فرانسیس اول با نقل قول از انجیل گفت: «آب آغاز حیات و منشأ زندگی است». این رهبر مذهبی افزود «اگر ما به حق حیات انسانی تعرض کنیم، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که بدون واکنش از این حق خود بگذرد، بنابراین قبل از اینکه دیر شود و مردم برای جرعه آبی به جان هم بیافتند باید چاره‌ای یافت، چاره‌ای که با توجه به پیشرفت علم، یافتن آن نباید غیر ممکن باشد».
