سرانجام دستور رسمی فیلترشدن پیام‌رسان تلگرام صادر شد و بار دیگر جمهوری اسلامی نشان داد در لا‌بلای نگرش استبدادی خود همواره نگران نوع و کیفیت ارتباط میان مردم است و برای کنترل آن از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کند. این سیاستی است که از ابتدای انقلاب سال ۵۷ به کار گرفته شده و اکنون با پیشرفت عظیم تکنولوژی ارتباطات، بر روابط ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی و فضای اینترنت سایه انداخته است.
نخستین ناتوانی‌های رژیم در سرکوب ارتباطات تکنولوژیک زمانی به نمایش گذاشته شد که از اوایل دهه هفتاد خورشیدی تلاش کرد استفاده از دستگاه‌های ویدئو و نوارهای دی‌وی‌دی و سپس تماشای کانال‌های ماهواره‌ای را محدود کند و نمی‌دانست این موج ابعادی پیدا می‌کند که به جای فرو خوابیدن، انحصار رادیو و تلویزیون آن را نیز می‌شکند.
شبکه‌های اجتماعی، مدار سانسور را شکست
در سال‌های گذشته اینترنت سبب شد تا مردم بتوانند با هزاران وبلاگ و سپس استفاده از «سوشیال مدیا» به ابراز وجود و بیان نظرات خود پرداخته و آنها را با یکدیگر به اشتراک بگذارند بدون آنکه از سوی مرجعی سانسور شوند. برای جلوگیری از این امکانات، خود تکنولوژی که حکومت‌ها هم از آن استفاده می‌کنند باید مورد سانسور و محدودیت قرار گیرد.
علاوه بر اینکه رسانه‌های اجتماعی امکانات مستقلی را فراهم آوردند تا هر فردی با راه‌اندازی گروه و کانال به انتشار آزادانه اخبار و نظرات دست بزند و مخاطبان با یکدیگر به تبادل نظر و هماهنگی بپردازند، راه‌های تجاری و کسب درآمد را نیز برای بسیاری از شهروندان گشود. کم نیستند کاربرانی در سراسر جهان که از این امکانات برای معرفی، و بازاریابی محصولات و خدمات خود استفاده می‌کنند. به برکت شبکه‌های اجتماعی کسب و کارهای خانگی نیز ابعاد دیگری در اقتصاد یافته‌اند. در این میان، پیام‌رسان تلگرام، در شرایطی که هر پیام‌رسان دیگری در کشور با محدودیت روبرو می‌شد، در میان ایرانیان به شدت گسترش یافت. شمار ایرانیانی که از تلگرام استفاده می‌کنند تا ۴۰میلیون نفر تخمین زده می‌شود. این، فرصت بی‌نظیری نیز برای هماهنگی و سازماندهی اعتراضات مردمی به وجود می‌آورد چنانکه در تظاهرات سراسری دی‌ماه ۹۶ نشان داده شد.
اطلاع‌رسانی درباره تاریخ و محل برگزاری اعتراضات در شهرهای مختلف در تلگرام میان مردم دست به دست می‌شد؛ ویدئوها و تصاویر اعتراضات به سرعت و همزمان با برگزاری آنها در کانال‌های تلگرامی قرار می‌گرفت و خبرهای مربوطه به سرعت مخابره می‌شد.
این شرایط و همچنین فشارهای خارجی و هشدار درباره انفجارهای اجتماعی، عزم مقامات جمهوری اسلامی را برای مسدود کردن تلگرام جزم کرد تا مانند مواقع دیگر بجای حل مشکلات به پاک کردن صورت مسئله بپردازند. همزمان دستور فیلترینگ تلگرام در روسیه به مقامات جمهوری اسلامی انرژی داد تا تصمیم خود را عملی کنند.
این وعده روحانی هم عملی نشد
در این میان فیلتر شدن تلگرام، به دلیل فراگیر بودن پیامدهای آن، به نقطه عطف دیگری در کارنامه دولت حسن روحانی تبدیل شد. روحانی چه در انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲ و چه در انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۶ همواره بر «آزادی» و مخالفت با «سانسور» تأکید کرده و حتی وعده داده بود که دست وزیرش روی «دکمه فیلترینگ» نخواهد رفت.
همزمان با جدی شدن فیلترینگ تلگرام در ماه‌های گذشته، حسن روحانی و دولتمردانش به ویژه وزیر ارتباطات هر بار خبرش را تکذیب کردند. اما در نهایت روز ۱۱ اردیبهشت، فیلتر شدن تلگرام اعلام شد آن هم نه از سوی یک مقام عالی‌رتبه در قوه قضاییه بلکه از سوی بازرس جوانی در یکی از شعب دادسرای فرهنگ و رسانه تهران تا نشان داده شود که فیلترکردن تلگرام برای نظام مثل آب خوردن است.
این در حالیست که پیشتر برخی افراد مطلع مانند علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، قطعی بودن فیلترینگ تلگرام را عنوان کرده بودند اما دولت تا آخرین لحظه تکذیب و انکار می‌کرد.
فیلتر شدن تلگرام بدون هر مقاومتی از سوی دولت بیش از همه طرفداران روحانی را متعجب و بیش از پیش خلع سلاح کرد. اصلاح‌طلبان و طرفداران دولت در توییتر با استفاده از هشتگ #روحانی_بایست تلاش کردند این طور قلمداد کنند که روحانی نه تنها مخالف فیلترینگ بوده بلکه تا کنون هم مقاومت می‌کرده است.
اما دامنه‌ی کسانی که با فیلتر شدن تلگرام، حق و حقوق و کسب و کار و ارتباطات آنها مورد تعدی قرار گرفته چنان گسترده است که بلافاصله موج بزرگی از انتقادها و سرزنش‌ها علیه دولت به راه افتاد. حتی سازمان دیده‌بان حقوق بشر نیز با صدور بیانیه‌ای از فیلتر شدن تلگرام در ایران انتقاد و آن را راهی برای رسیدن حکومت به اهداف خود ارزیابی کرد. سارا لی ویتسون، مدیر بخش خاورمیانه دیده‌بان حقوق بشر تاکید کرد که روحانی بعد از پنج سال اقدامات ناچیزی در زمینه حقوق شهروندی انجام داده و حالا با فیلتر شدن تلگرام بخش زیادی از طرفداران خود را از دست خواهد داد.
در این میان دولت اطلاعیه‌ای صادر کرد که در آن تلاش شد تقصیر به گردن قوه قضاییه انداخته شود. این اطلاعیه فرافکنانه در نهایت نه راه حلی مطرح کرد و نه چشم‌اندازی در برابر کاربران فضای مجازی گشود. اما مرتب مردم را به استفاده از پیام‌رسان داخلی به نام «سروش» ترغیب می‌کند بدون آنکه بتواند اعتماد و توجه مردم را جلب کند آن هم در حالی که خود نهادهای دولتی با ارسال پیام‌های تشویقی و تبلیغی برای استفاده از پیام‌رسان «سروش» خود همچنان در کانال‌های تلگرامی باقی مانده‌اند!
اگرچه فیلتر شدن تلگرام با توجه به انرژی عظیم انفجاری که امروز در میان مردم ایران برای اعتراض و مخالفت وجود دارد، دولت و مقامات را به واکنش‌های آبکی واداشته است اما نباید فراموش کرد که دولت روحانی نیز تابع قوانین محدودکننده‌ی جمهوری اسلامی است و مانند دولت‌های پیشین دسترسی به صدها وبسایت و وبلاگ را مسدود کرده است. نظارت بر فضای مجازی و سانسور آن، به صورت سیستماتیک زیر نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی متشکل از نمایندگانی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی، وزارت اطلاعات، و وزارت ارتباطات و فن‌‌آوری اطلاعات صورت می‌گیرد. بر اساس قانونی که به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده، در صورت تشخیص مجرمانه بودن محتوای وبسایت‌ها و امکانات مجازی، می‌توانند فیلتر شوند. تشخیص محتوای مجرمانه برعهده‌ی یک کمیتە ۱۱ نفره است که شش عضو آن از سوی دولت هستند وتوسط قوه قضاییه و تحت نظر دادستان کل «انجام وظیفه» می‌کنند.
سانسور و کنترل ارتباطات شهروندان چیزی نیست که دولت روحانی، حتی اگر بخواهد، بتواند آن را دور بزند. حال آنکه اگر روحانی و اعضای دولتش پایبند به این قوانین محدودکننده و ضد حقوق شهروندان نباشند، اساسا نمی‌توانند در قدرت جایی داشته باشند.
صدور اطلاعیه از سوی دولت پس از فیلتر شدن تلگرام و اظهار نظر برخی از دولتمردان در مخالفت با فیلترینگ دو دلیل می‌تواند داشته باشد. یکی، پاسخ به تحقیر دولت از سوی قوه قضاییه که حکم فیلترینگ را بدون توجه به وعده‌های دولت از طریق یک بازپرس اعلام کرد. دیگر اینکه، فیلترینگ به هر حال جواب نمی‌دهد و پس از مدتی تلگرام دوباره آزاد خواهد شد و دولت دست پیش را می‌گیرد تا کمی پایگاه اجتماعی خود را بهبود بخشد.
واقعیت این است که در دنیای امروز سانسور به موضوعی بی‌مورد تبدیل شده است. همانطور که زهر دارای پادزهر و ویروس دارای آنتی‌ویروس است، فیلترینگ هم با انواع فیلترشکن‌ها از سر راه برداشته می‌شود. با سرعتی که تکنولوژی ارتباطات پیش می‌رود، تا چند سال آینده هم اینترنت نامحدود و در همه جا قابل دسترس می‌شود و هم پیام‌رسان‌ها خود فیلترشکن خواهند بود.
روشنک آسترکی
