جزییاتی در باره جمال خاشقجی؛ «جعبه سیاه» سعودی‌ها

جمال خاشقجی روزنامه‌نگار و تحلیلگر سعودی که اخیرا در ترکیه بطور مرموزی ناپدید شد طی سال‌های فعالیت رسانه‌ای و نویسندگی در همایش‎های بین‌المللی،  گفتگوهای فرهنگی، سیاسی و گاهی هم در مناظره‌های تلویزیون‌های معروف مثل سی‌ان‌ان، بی‌بی‌سی و دیگر شبکه‌های جهانی حضوری برجسته داشت.

جمال از وفاداران دولت و نظام حاکم سعودی بود. او سالیان زیادی به عنوان یکی از برجسته‌ترین افراد رسانه‌ای نزدیک به کاخ‌های سلطنتی و صدای رسای آل سعود به شمار می‌رفت. وابستگی‌های شغلی گوناگون گذشته‌اش به امپراتورى رسانه‌های دولتی مثل روزنامه‌های «الوطن» و «الحیات» وغیره بیانگر این واقعیت است.

خاشقجی مشاور ارشد شاهزاده ترکی الفیصل رئیس سازمان اسبق امنیت و سفیر وقت سعودی در لندن و واشنگتن بود و اهمیت بریتانیا و آمریکا در تنظیم روابط خارجی ریاض با محیط و جامعه بین‌المللی و مسئله بازار نفت همه و همه رازهایی هستند که در «جعبه سیاه» خاشقجی نهفته است. پس مخالفت او با نظام سعودی یک خطر بالقوه برای ریاض به شمار می‌رفت.

جمال درسال ۲۰۰۴ سردبیری روزنامه «الوطن» سعودی را به عهده گرفت اما پس از تقریبا یک ماه و نیم  برکنار شد و پس از بازگشت به کار، دوباره این برکناری به خاطر نشر مقاله‌ای علیه جریان‌های سلفی تندرو در سال ۲۰۱۰ تکرار شد.

خاشقجی به علت نوشتن یک توئیت در مخالفت با محاصره قطر توسط ۴ کشور عربی مصر، سعودی، امارات و بحرین، از روزنامه فرامنطقه‌ای «الحیات» اخراج و ممنوع‌القلم شد. اما در سال ۲۰۱۷ به عرصه نویسندگی بازگشت. او همچنین یکی از نویسندگان روزنامه‌های واشنگتن پست در آمریکا بود.

شرکت او در یک کنفرانس تحت عنوان «سعودی، اشتباهات گذشته و خطر آینده» که در لندن برگزار شد، او را در مظان اتهام به مخالفت با نظام سیاسی کشورش قرار داد.

یک طعمه‌ی خوب برای همه

یکی از نویسندگان سعودی‌ که نخواست نامش آورده شود در باره خاشقجی به کیهان لندن می‌گوید، «جمال تنها یک نویسنده یا روزنامه‌نگار عادی نیست او علاوه بر اینکه یک منتقد تاثیرگذار و اصلاح‌طلب موثر در سعودی است، «جعبه سیاهی» متحرک از اطلاعات نظام سعودی نیز هست؛ به همین دلیل مخالفت او با نظام سعودی خط قرمز و خطری بزرگ به شمار می‌رود. البته او در همه مصاحبه‌ها خود را مخالف نظام معرفی نمی کرد و به شدت با این واژه مخالف بود اما انتقادات وی چنان مؤثر بودند که از یک مخالف هم شدیدتر بود. او محمد بن سلمان را نمی‌تابید و با تایید برخی از گام‌های او مثلا اجازه رانندگی به زنان و آزاد کردن موسیقی و این اقدامات را ناچیز می دانست. جمال در مصاحبه با بی‌بی‌سی وقتی نظر او را در باره اقدامات بن سلمان خواستند با شجاعت گفت: «او کارهای درستی می‎کند اما با روش غلط». منظور جمال این بود که اقدامات فردی نمی‌تواند جامعه را به تغییرات واقعی به سوی دمکراسی سوق دهد. او معتقد به دمکراسی و خرد جمعی است البته به نوعی به اسلام سیاسی و به اخوان‌المسلمین هم علاقمند است. وی از روشنفکران سعودی نسلی است که خیلی سعی می‌کرد واقع‌بین، عقلگرا، میانه‌رو و مستقل باشد اما در عین حال در نهاد آل سعود بزرگ شده و مال و منالی را هم جمع کرده و مشاور شاهزاده ترکی الفیصل رئیس کل اطلاعات سابق سعودی نیز بوده است».

به گفته این شهروند سعودی،  جمال خاشقجی می توانست طعمه خوبی برای خیلی‌ها باشد؛ برای تندروها جهت باج‌خواهی از کسانی که او به آنها نزدیک بود، یا برای خراب کردن روابط سعودی با ترکیه یا اینکه خود سعودی او را ربوده باشد. همه این احتمالات ممکن است و تا زمانی که اثری از او یافت نشود هیچکدام از روایت‌های گفته شده نمی‌تواند راوی حقیقت باشد.

سی‌ان‌ان عربی از قول سازمان اطلاعات جاسوسی سیا گزارش کرده که این سازمان مکالمه عناصر اطلاعات سعودی را شنود کرده و این افراد در مکالمه می‌گویند محمد بن سلمان خواستار بازگرداندن جمال خاشقجی به سعودی شده است. جمال خاشقجی در برخی از مصاحبه‌های خود گفته بود که بن سلمان پست مشاورتی به او پیشنهاد کرد ولی او نپذیرفت! شاید بن سلمان که اکنون خود را همه‌کاره پادشاهی جدید سعودی می داند تاب شنیدن چنین اظهار نظری را نیاورد چرا که برای بن سلمان یا هر پادشاهی یا شاهزاده ولیعهد دیگری رد چنین پیشنهادی و فاش کردن آن در رسانه‌ها به معنای عدم قبول حاکمیت ولیعهد و پادشاه تلقی می‎شود.

جمال خاشقجی به شاهزاده طلال بن ولید میلیونر سعودی بسیار نزدیک است اما وقتی شاهزاد‌گان به اتهام فساد مالی به وسیله محمد بن سلمان بازداشت شدند او از این اقدام حمایت کرد. وی اما با بازداشت برخی اسلامگرایان مخالف بود.

جمال پس تحولات بهار عرب مسئولیت راه‌اندازی شبکه تلویزیونی «العرب» با مالکیت میلیاردر سعودی شاهزاده ولیدبن طلال را به عهده گرفت اما تنها پس از یک روز این شبکه بطور رسمی تعطیل می‌شود. این اقدام جمال خاشقجی را به شدت خشمگین کرد. او می‌دانست که بحرین این کار را با فشار نظام سعودی انجام داده است.

مصاحبه جمال خاشقجی با خبرنگار اسرائیلی

سمدار پیری روزنامه‌نگار اسرائیلی روز پنجشنبه یازده سپتامبر، چندی پیش از ناپدید شدن خاشقجی در استانبول، مصاحبه‌ای با وی در روزنامه اسرائیلی «یدیعوت أحرونوت» منتشر کرد.

سمدار پیری می‌گوید او در مناسبت‎های مختلف در اروپا و در کشورهای عربی جمال خاشقجی را ملاقات کرده و نظر وی را درباره فرصت‎های صلح میان کشورهای عرب و اسرائیل، سیاست نتانیاهو و مسائل دیگر جویا شده و جمال خاشقجی هم با شفافیت و صراحت نظر خودش را برای  این خبرنگار زن اسرائیلی بیان کرده است.

سمدار پیری محتوای این گفتگوها را پس از ناپدید شدن این روزنامه‌نگار سعودی جمع‌بندی و به صورت مصاحبه‎ای منتشر کرده است.

پیری می‌گوید: «من تقریبا شش یا هفت بار جمال خاشقجی را ملاقات کردم. وقتی او را در کشورهای عربی می‌دیدم معمولا یک دشداشه سفید و چفیه و عقال عربی که لباس رسمی اغلب سعودی‎هاست به تن داشت اما در اروپا به سبک اروپایی‌ها کت آبی رنگ و شلوار خاکستری می‌پوشید و تا چشمش به من می‌افتاد با لبخند از من استقبال می‌کرد و بی محابا به گفتگو می‌نشست».

این روزنامه‌نگار اسرائیلی می‌گوید می‌گوید: «هنگامی که سردبیر روزنامه الوطن سعودی بود و بعدها که مشاور شاهزاده ترکی الفیصل رئیس سابق اطلاعات سعودی و همچنین زمانی که یکی از نویسندگان تراز اول روزنامه «الحیات» بود، با او گفتگو کردم. خاشقجی بعدها به خاطر یک توئیت به دستور مستقیم دیوان پادشاهی سعودی از روزنامه الحیات اخراج شد.»

خبرنگار اسرائیلی در ادامه می‌گوید: «یک سال قبل از ناپدید شدن خاشقجی با او گفتگو کردم. او پس از اینکه محمد بن سلمان ولیعهد سعودی شد تصمیم گرفت کشور را ترک کند و به آمریکا رفت. طی این مدت بین ترکیه و آمریکا در رفت و آمد بود. در آخرین دیداری که با او داشتم نظرش را در باره کشور اسرائیل جویا شدم، گفت: اکنون اسرائیل را بهتر از هر زمان دیگری می‌شناسم؛ در اسرائیل دو اردوی مهم  وجود دارد: اول اردوی لیکودهای تندرو و دومی اردوی صلح‌طلبان».

پیری ادامه می‌دهد: «قبل از اینکه از او سئوال کنم، او از من پرسید: جوانان اسرائیلی چگونه فکر می‌کنند؟ و من جواب دادم: برخی از آنها با ورود به خدمت در ارتش نوع اندیشه سیاسی آنها متکامل و مشخص می‌شود اما شمار زیادی از جوانان نیز اصلا از سیاست دور هستند و دوست دارند اسرائیل را ترک کنند و به کشورهای دیگری بروند تا آینده بهتری برای خود بسازند. وقتی حرفم تمام شد جمال جواب داد: دقیقا مثل جوانان سعودی؛ خیلی از آنها کشور را ترک می‌کنند و دوست دارند زندگی جدیدی را آغاز کنند. یک زندگی که در آن هیچگونه فشار و اضطراب یا نگرانی در آن نباشد».

پیری می‌افزاید: «از جمال پرسیدم در گفتگو با خبرنگار زن راحت‌تری یا با مردان؟ جواب داد: حقیقت اینست که اگر یک مرد اسرائیلی با من مصاحبه می‌کرد راحت‌تر بودم چون می‌توانستم به راحتی با او مشاجره کنم اما با تو نمی‌توانم به تندی مشاجره و بحث و جدل کنم چرا که برای زنان احترام زیادی قائلم و دوست دارم با لطافت و آرامی با آنها سخن بگویم چون جایگاه زنان نزد من بسیار بزرگ و با ارزش است. هنوز نمی‌توانم باور کنم که من دارم با خبرنگار زن مصاحبه می‌کنم اما می‌بینی که همه چیز به خوبی پیش می‌رود».

خبرنگار اسرائیلی می‌افزاید: «نگاه جمال خاشقجی‌ درباره صلح خاورمیانه واقع‌گرایانه و تا حدودی بدبینانه است؛ وقتی نظر او را در باره صلح اسرائیل و اعراب پرسیدم گفت: من فکر می‌کنم هیچکس خواهان برقراری صلح یا در حال تلاش برای پیشبرد روند صلح واقعی در خاورمیانه نیست زیرا پروسه صلح با منافع خیلی‌ها در تضاد است.

خاشقجی به من گفت: در حال حاضر رفتار رژیم ایران و جاه طلبی‌های آن در منطقه بزرگترین چالشی است که در برابر کشورهای عربی قرار گرفته. خوشبختانه پادشاهی سعودی در حال حاضر منابع زیادی دارد و تا کنون توانسته نوعی توازن ایجاد کند و جلوی رژیم ایران را بگیرد.

وقتی از جمال در باره نتانیاهو سئوال کردم گفت: بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل را دوست ندارم؛ از او خوشم نمی‌آید اما آدمی بسیار باهوش و تحصیل‌کرده‌ای است؛ به زبان انگلیسی نیز مسلط است. رهبران اسرائیلی بر خلاف رهبران عرب ترجیح می‌دهند جلسات خود با رهبران عرب را آشکار کنند.

خاشقجی همچنین گفت: اسرائیل می‌داند چگونه از این جلسات مخفی برای خود بهره‌برداری کند به همین دلیل آنها را از طریق مطبوعات خودش یا از طریق مطبوعات عرب نشر داده و در اختیار عامه مردم قرار می‌دهد.

وی ادامه داد: وقتی اسرائیل برخی روابط مخفی را در روزنامه‌های کشورهای خلیج فارس منتشر می‌کرد ما به شدت خشمگین می‌شدیم.»

سمدار پیری خبرنگار اسرائیلی همچنین می‌نویسد: «خاشقجی در رابطه با روابط جهان اعراب و اسرائیل گفت: حتی اگر حکومت‎ها با شما روابط عادی داشته باشند اما ملت‌های عرب شما را نمی‌پسندند. نگاه کنید به مصر حسنی مبارک و السیسی! با شما روابط حسنه دارند اما مردم مصر با شما هیچ ارتباطی ندارند.

نظر خاشقجی را درباره خود ما اسرائیلی‌ها پرسیدم، گفت: شما اعتماد بسیار زیادی به خودتان دارید. فکر می‌کنید همه چیز را تقریبا می‌دانید همه چیز را! اما در حقیقت شما یک کشور کوچکی هستید که دائماتلاش می‌کنید با کشورهای همسایه‌تان رابطه برقرار کنید. ولی رفتارتان حقیقی نیست بلکه فقط یک ادعا برای توجیه اعمال شماست. من می‌دانم که شما با برخی کشورهای عربی خلیج فارس، مراکش، تونس و البته مصر و اردن همکاری می‌کنید. موساد اسرائیل هم به هر جا که بخواهد می‌رسد».

خانم خبرنگار اسرائیلی در پایان می‌نویسد: «از جمال پرسیدم آیا دوست داری از اسرائیل دیدن کنی؟ گفت: بسیاری از مردم جهان عرب از روی کنجکاوی می‌خواهند به اسرائیل سفر کنند اما این امکانپذیر نیست. من به خودم این اجازه را می‌دهم که از فلسطینی‌های در کرانه غربی و غزه دیدن کنم اما مایل به دیدار از اسرائیل نیستم زیرا این دیدار مخفی نخواهد ماند! اگر به اسرائیل بروم و این دیدار افشا شود، چه سودی برای من خواهد داشت؟! آنوقت من به هیچ وجه نمی‌توانم دلیل سفرم به کشورتان را توضیح دهم!»

*منبع: المصدر، سی‌ان‌ان عربی
*ترجمه و تنظیم از کیهان لندن