فیروزه رمضان زاده- چند روز پیش، جواد جاویدنیا معاون قضایی امور فضای مجازی دادستانی در گفتگو با ماهنامه «پیوست» اعلام کرد که حکم قضایی برای فیلترینگ اینستاگرام صادر شده و نظر اکثر اعضای شورای عالی فضای مجازی نیز این است که اینستاگرام می‌بایست فیلتر شود.
مردم در مورد فیلترشدن اینستاگرام چه نظری دارند؟ وضعیت حال و آینده اینستاگرام بعد از فیلترینگ چگونه خواهد شد؟ کیهان لندن این پرسش‌ها را با تعدادی از کاربران اینستاگرام در ایران در میان گذاشته است.
«ازوقتی تلگرام را فیلتر کردند، دیر به دیر به آن سر می‌زنم؛ حوصله ندارم فیلترشکن بزنم، یک وقت‌هایی سرعت اینترنت آنقدر پایین است که فیلترشکن‌ها هم وصل نمی‌شوند.هرچند وقت یک‌بار باید یک فیلترشکن جدید وصل کنم که جواب بدهد. مصرف شارژ گوشی و اینترنت را هم بالا می‌برد.»
اینها را یک کاربر زن ایرانی می‌گوید که در اینستاگرام نزدیک ۲۴ هزار دنبال‌کننده دارد. این زن جوان که از طریق صفحه اینستاگرام خود، کیک و شیرینی خانگی می‌فروشد سفره دلش را چنین باز می‌کند: «اینستاگرام که خیلی فیلم و عکس دارد، با فیلترشکن به سختی باز می‌شود یا همینطور اگر بخواهی چیزی را آپلود کنی. فیلترکردن اینستاگرام در کار افرادی مثل من که کسب و کارشان در اینترنت است قطعاً موثر است، من سفارش اینترنتی می‌گیرم و کیک و شیرینی خانگی درست می‌کنم. الان ۹۰ درصد مشتری‌هایم از اینستا هستند معمولا از پیج خودم تبلیغات می‌کنم و مشتری‌ها از همین پیج سفارش می‌دهند.»
یکی از روزنامه‌نگاران ساکن تهران که مدت‌هاست با این حرفه فاصله گرفته و به کار نوشتن کتاب مشغول است اضافه می‌کند: «حکومت با هر چه محل اجتماع یا عامل ارتباط مردم با یکدیگر باشد و نتواند بر آن اِعمال کنترل یا محدودیت کند، مشکل دارد. همین که تا حالا اینستاگرام فیلتر نشده بود جای تعجب دارد. چون اینستا به دلیل قابلیت‌های فنی و امکاناتی که به کاربرانش می‌دهد، به مهمترین اَپ گوشی‌های همراه مردم بدل شده، در آن با هم ارتباط دارند، اخبار را دنبال می‌کنند، خودنمایی می‌کنند، خرید و فروش می‌کنند.»
او اضافه می‌کند: «به دلیل فیلتر شدن سایر شبکه‌های اجتماعی پُر کاربر، اینستاگرام با این مرکزیتی که به دست آورده به جام جهانی تمام آن چیزهایی بدل شده که جمهوری اسلامی‌سرکوب و انکار می‌کند. تعبیر یکی از مراجع را شنیده‌اید که از اصطلاح «لجنزار» برای فضای مجازی استفاده کرده. با توجه به سوابق، قابل تصور است کسانی که نان‌شان در فیلترینگ یا قطع دسترسی کاربران ایرانی به خدمات خارجی است، خدمت ایشان رفتند و چند صفحه پورن یا حتی فشن به ایشان نشان دادند و گفتند تمام اینستاگرام (و بلکه فضای مجازی) همین است! البته دقت کنید که با وجود چنین اظهار نظرهایی، دولت هنوز در برابر فیلتر اینستا مقاومت داشت. مرجع اصرارکننده به فیلتر، دادستانی است. آنها میزان شکایات را دلیل فساد اینستاگرام اعلام می‌کنند. در حالی که تجربه نشان داده بستن یک وبسایت یا اپلیکیشن، راه کلاهبرداری و فساد منظور آنها را نمی‌بندد بلکه از جایی به جای دیگر منتقل می‌کند.»
این روزنامه‌نگار ادامه می‌دهد: «به هر حال قوه قضاییه ترجیح داده مطابق سیاست معمول ۴۰ ساله جمهوری اسلامی، از شیوه «سر زیر برف کردن» استفاده کند. بجای اینکه سونامی‌اجتماعی سرریز شده در فضای مجازی را ببیند و راهکاری برای معضلات اجتماعی بیابد یا به خواست عمومی‌مردم (همان آزادی‌های اجتماعی دریغ شده) تن بدهد، باز به دستگیری و فیلتر و بستن و زدن و چارمیخ کردن رو آورده. در این میان، اینکه کسب‌های اینترنتی زیادی با فیلتر اینستاگرام از بین خواهد رفت، به هیچ وجه برای دادستانی مهم نیست. معاون رئیس جمهور در بخش فناوری که بر تجارت الکترونیک و استفاده از فضای مجازی تاکید دارد، خودش هم فرزند شهید است و دلسوز به نظر می‌رسد. ولی از او هم کاری برنمی‌آید، چون اراده‌ای برای اصلاح نیست. هرچه هست «خاک روی فضله پاشیدن» است و مخفی کردن و به تاخیر انداختن سونامی اجتماعی بی‌پروایی که حکومت سخت از آن واهمه دارد.»
یک شخصیت دانشگاهی ساکن تهران هم در همین زمینه معتقد است: «تجربه تلگرام نشان داده که فیلترینگ، تاثیر کمی می‌گذارد. مطابق آمار متفاوت منتشر شده، تعداد کاربران تلگرام بعد از فیلتر شدن، یا کاهش بسیار کمی داشته و یا حتی بیشتر شده! مقامات بلندپایه نظام هم بعد از خارج شدن از تلگرام، دوباره به استفاده از تلگرام روی آوردند! اینستاگرام هم اگر فیلتر شود بعید است وضعیت‌اش تفاوت چندانی با تلگرام پیدا کند. چنانکه مقامات خرد و کلان نظام از توییتر هم استفاده می‌کنند. در واقع فیلتر شدن توییتر و تلگرام و اینستاگرام نه برای اقبال مردم از این رسانه‌های مجازی، بلکه از باب «به رسمیت نشناختن» این رسانه‌ها صورت می‌گیرد. یعنی نظام جمهوری اسلامی این رسانه‌ها و هر رسانه‌ی دیگری را که کنترل آن در اختیار خودش نباشد، به رسمیت نمی‌شناسد؛ فارغ از اینکه مردم چقدر به آن رسانه اقبال داشته باشند. از این حیث، توییتر، تلگرام و اینستاگرام با آنتن ماهواره فرقی ندارند. این پدیده‌ها به رسمیت شناخته نمی‌شوند حتی اگر بخش چشمگیری از مردم و حتی مسئولین نظام از آنها استفاده کنند!»
به گفته وی، «طنز ماجرا اینجاست که نظام سیاسی ایران ابزارهایی را که مقامات خود نظام هر روزه از آنها استفاده می‌کنند به رسمیت نمی‌شناسد! و از این منظر، افراد برجسته حکومت به قوانین و مقررات وضع‌شده از سوی خود حکومت پایبندی ندارند. به هر حال اینستاگرام قرار است مثل آنتن ماهواره و اسرائیل به رسمیت شناخته نشود حتی وقتی عملًا وجود داشته باشد و موثر هم باشد. قشرهای گوناگون طبقه متوسط جدید که تحصیلات دانشگاهی هم دارند و بخش زیادی از آنها بیکارند یا کاری متناسب با تحصیلات دانشگاهی‌شان نیافته‌اند، از تلگرام و اینستاگرام به عنوان ابزاری برای کسب درآمد استفاده می‌کنند. مطالعه دقیقی درباره تعداد افراد شاغل در این فضا صورت نگرفته و به نظر می‌رسد خصلت ناپایدار و موسمی کسب و کار مجازی در ایران، برآورد دقیق از میزان شاغلان در این حوزه را دشوارتر می‌کند. به هر حال، برآوردهای میدانی نشان می‌دهد که شمار افرادی که از اینستاگرام برای کسب درآمد استفاده می‌کنند، قابل توجه است و این پدیده با توجه به بحران بیکاری در ایران، اهمیت خاصی دارد.»
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: «فروش کالاها و خدمات گوناگون، بخش قابل توجهی از مشاغل اینستاگرامی را تشکیل می‌دهد. برخی از جامعه‌شناسان سیاسی معتقدند امروزه مردم بیش از هر چیز دیگری، درآمدشان را جدی می‌گیرند. استفاده از اینستاگرام برای افزایش درآمد، برای افراد بین ۲۰ تا ۵۰ سال در جامعه ایران به مراتب مهمتر از استفاده سیاسی از این رسانه مجازی است. فیلترینگ اینستاگرام در واقع به بحران کارآمدی نظام می‌افزاید و این قابلیت را دارد که «امر اقتصادی» را به «امر سیاسی» بدل کند. به عبارت دیگر، افزایش ناکارآمدی به کاهش مشروعیت منجر می‌شود. جدا از طبقه متوسط جدید، لایه‌های جوانتر طبقات پایین جامعه هم در حد امکان از اینستاگرام استفاده اقتصادی می‌کنند. در شرایطی که از دی‌ماه سال گذشته طبقات پایین‌تر جامعه به صف معترضین سیاسی پیوسته‌اند، از دست رفتن امکان استفاده اقتصادی از اینستاگرام موجب افزایش نارضایتی سیاسی قشر جوان طبقات پایین جامعه خواهد شد. میانگین سنی بازداشت‌شدگان اعتراضات دی‌ماه ۹۶ و دست به گریبان بودن بسیاری از آنان با بحران بیکاری، به خوبی موید این مدعاست و اهمیت بالقوه یا بالفعل اقتصادیِ «آب باریکه‌ای» به نام اینستاگرام را در زندگی و معاش بسیاری از آنان نشان می‌دهد. مثالی گویا در این زمینه، فراوانی چشمگیر جوانان فقیری است که از شهرستان‌ها به تهران آمده‌اند و در خانه‌های کوچک خودشان مثلا به عنوان ماساژور فعالیت غیررسمی (بدون مجوز) دارند و خدمات خودشان را در اینستاگرام و سایر فضاهای مجازی تبلیغ می‌کنند.»
سرپرست یک گروه موسیقی و مدرس گیتار ساکن تهران در ادامه به این بحث می‌پیوندد و می‌گوید: «پیش از فیلترینگ فیس‌بوک بخشی از درآمد و شاگردهایی که می‌گرفتم از فیس‌بوک بود. فیلترینگ فیس‌بوک بر روی کسب و کار من هم تاثیر گذاشت. بعد همه هجوم آوردند به تلگرام و اینستاگرام، تلگرام هم فیلتر شد، فیلترشکن‌ها هم حتی فیلتر می‌شدند و روند بدی بود. الان تنها دلخوشی و کم‌هزینه‌ترین راه ارتباط جمعی تلگرام و اینستاگرام است. خیلی‌ها از این راه بیزینس می‌کنند و یا حداقل برای خوشگذرانی‌های مجازی‌شان در اینستاگرام هستند. راه دور نرویم از خودم شروع کنم که بخشی از تبلیغاتم برای کنسرت‌ها و شاگرد و موزیکم از این راه است. هرچند تبلیغات مجازی گسترده‌ای ندارم اما در سطح خودم نیاز دارم. البته خیلی از افراد مثل مادر و پدرها مثل بچه‌هایشان نیستند که آپدیت باشند و به فیلترشکن‌ها دسترسی داشته باشند. خیلی‌هاشان زود دست می‌کشند وقتی می‌بینند که نمی‌شود وارد این شبکه‌های مجازی شد.»
یک جوان فارغ التحصیل جویای کار از اراک هم معتقد است: «از آنجا که مسئولان فیلترینگ با ایجاد چند پیام‌رسان بی‌کیفیت داخلی سعی می‌کنند همه را به سمت این پیام‌رسان‌ها بکشانند، متاسفانه آمدند تلگرام را فیلتر کردند و به زودی اینستاگرام را هم فیلتر می‌کنند حتی ایمو هم با اختلالاتی روبروست، آنها می‌دانند کسی از پیام رسان‌های ایرانی استقبال نمی‌کند ولی به خاطر بودجه‌های کلانی که در این مورد گرفته‌اند سعی می‌کنند مردم را اذیت کنند. به نظر من هزینه استفاده دو برابری از اینترنت را دارند به مردم تحمیل می‌کنند چون استفاده از فیلترشکن هزینه جداگانه دارد، درواقع نمی‌توانند جلوی مردم را برای استفاده از این دو پیام‌رسان بگیرند.»
از اراک به سراغ یک فعال میراث فرهنگی اهل اهواز می‌روم که می‌گوید: «موضوع فیلترشدن تلگرام باعث نشد تا عمده کاربران عقب‌نشینی کنند، درباره اینستاگرام هم چنین است. دولت، خوب می‌داند که اقبال اینستاگرام بالاست. مردم دلشان دسترسی می‌خواهد. کاربران هزینه می‌کنند تا دسترسی کوتاه شود. پول مردم تزریق بازار می‌شود. همین خودش به خیال دولت ایجاد اشتغال است!»
او که به شدت مخالف فیلترینگ و ایجاد محدودیت برای مردم است اضافه می‌کند: «این محدود کردن حق مردم برای دسترسی آزاد به اطلاعات است. الان خیلی‌ها دارند با اینستاگرام، کارشان را عرضه می‌کنند. فیلترشدن اینستاگرام وحشتناک خواهد شد. فیس‌بوک که در ایران طرفدار چندانی ندارد. بعد از فیلترینگ تلگرام، در خوزستان خیلی‌ها کمتر به سراغش می‌روند اما در تهران و خیلی جاهای دیگر هنوز تلگرام اقبال دارد. خود من با واتس‌اپ بیشتر کار می‌کنم تا تلگرام. اما برای یک وبسایت خبری ناچارم کلیه داده‌هایم را از طریق تلگرام که فیلتر است ارسال و دریافت کنم. فیلترشکن هم مشکلات خودش را دارد و گاهی اذیت می‌کند.»
در این‌باره یک شهروند شیرازی هم نظر خود را به صراحت چنین بیان می‌کند: «همین الان که دارم با شما صحبت می‌کنم فیلترشکنم در ظاهر وصل است ولی مشخص است که به زور در حال کار کردن است. می‌دانیم که وقتی تلگرام قطع شد همه نتوانستند با فیلترشکن‌ها کار کنند و ریزشی اتفاق افتاد. به زودی این اتفاق برای اینستاگرام هم می‌افتد و تعداد زیادی از کاربرانش را از دست می‌دهد. الان ۳۰ درصد از لیست تلگرام من ماه‌هاست که به تلگرام وصل نشده‌اند. همه کاربران هم به فیلترشکن‌ها دسترسی ندارند. هر چند خیلی‌ها احتمالا راه‌هایی پیدا می‌کنند و در این میان بازار داغ فیلترشکن‌ها و پولیسی‌ها عده‌ای را منتفع خواهد کرد ولی عده‌ای که با تکنولوژی فاصله بیشتری دارند دچار مشکل خواهند شد.»
مطالب عالی بود سپاسگزارم