تازیانه‌‌های انقلاب اسلامی بر پیکر نحیف فوتبال؛ دشمنی با مظاهر ترقیِ عصر پهلوی

فوتبال ایران در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی در سیطره دو قطبی استان مرکزی و خوزستان بود و تیم‎‌‌های باشگاهی در این دو منطقه اربابان لیگ‌‌‎‌‌ها و تورنمنت‌‌‌های مختلف بودند.

از سیاست‌‌‎های فدراسیون وقت فوتبال ایران توسعه فوتبال در گوشه و کنار کشور با تقویت تیم‌‌‎های پایه در رده سنی جوانان و نوجوانان در تمام استان‌‌‎ها بود که از سال ۱۳۵۴ رسماً آغاز شد.

کامبیز آتابای رئیس وقت فدراسیون فوتبال، سال ۵۴ خورشیدی را مبداء «خلق ارزش‌‌‎های جدید» در فوتبال می‎‌‌‌‌‌‌دانست. بر اساس این سیاست مسئولیت فدراسیون فوتبال تلاش برای تبدیلِ «پدیده» به «سنت» شد که محور آن توسعه پایدار فوتبال و بازیکن‌‌‎‎‎سازی و ایجاد تیم‏‌‌‌های پایه در سراسر کشور بود.

اما برای رسیدن به این هدف تنها فراهم کردن منابع مالی و زیرساخت‌‌‌‌‎ها کافی نبود بلکه باید فرهنگ آن نیز در بین مردم حتی در نقاط دوردست کشور ترویج می‌‌‌‌‎شد. گرچه فوتبال حرفه‌‌ای در ایران نوپا بود و قدرت اول آسیا محسوب می‌‌‎‎شد اما در مقایسه با کشورهای صاحب‌‌نام فوتبال در اروپا و آمریکای لاتین فاصله زیاد بود. برای جبران این فاصله سیاست‌گذاری‌هایی از اوایل دهه ۵۰ خورشیدی آغاز شد.

پایه‌‌‌‌گذاری جام‌‌‌‌‌‌ها و تورنمنت‌‌‌‌های باشگاهی داخلی در رده‌‌‌‌‌‌های سنی مختلف و فراهم کردن شرایط حضور تیم‌‌های استانی و میزبانی شهرهای مختلف از این مسابقات از ارکان توسعه فوتبال شد. برگزاری «جام ولیعهد»، «جام نهم آبان» و «جام ارتشبد خاتمی» نتایج عملی این سیاست بود که دروازه‌ی ورود نوجوانان و جوانان در نقاط دور و نزدیک کشور به فوتبال را به روی آنها گشود. این جام‌‌‌‌ها از یکسو مشوق جوانانی می‌شد که در قالب تیم‎‎‎‌‌های باشگاهی به رقابت با یکدیگر می‌پرداختند و از سوی دیگر به ارتقاء زیرساخت‎‌‌‌‌‌ها از جمله تأسیس استادیوم‎‌‌‌ها و آکادمی‎‌‌های فوتبال سرعت بخشد.

آنچه اکنون بعد از نیم قرن برای فوتبال ایران، هنوز باقی مانده، میراث همان دوران است وگرنه بعید بود پس از انقلاب اسلامی ۵۷ با روحیات و طرز فکر مسئولان و رهبران جمهوری اسلامی هیچ پیشرفتی در این عرصه می‌شد.

دکتر حمیدرضا صدر مفسر و جامعه‌شناس، در کتاب «روزی روزگاری فوتبال» می‌‌نویسد: «انقلاب [اسلامی] فوتبال را یکی از مظاهر منفی رژیم شاه قلمداد کرد و آن را زیر سؤال برد و به تازیانه کشید.» او روایت می‌‌کند بعد از پیروزی انقلاب علیه فوتبال «شمشیرها از رو بسته شد و فوتبال در جایگاه متهمین نشست.»

اسفند سال ۱۳۵۸ وقتی تیم ملّی فوتبال ایران با ۳۰ بازیکن به کاپیتانی علی پروین در اردوی آمادگی بوشهر برای شرکت در مسابقات آسیایی بسر می‌‌برد حتا تظاهرات گسترده علیه تیم ملّی برگزار شد! معترضان انقلابی و حزب‌اللهی شعار می‌‌دادند «اردوی تیم ملّی، خیانت است به ملّت!» بازیکنان تیم ملّی هم بی‌‌‎‎سر و صدا ساک‌شان را جمع کردند و به تهران بازگشتند. همزمان تبلیغات اسلامی بوشهر در بیانیه‌‌ای اعلام کرد «… آیا بهتر نبود بجای این مخارج که صرف کارهای سرگرم‌کننده شده صرف ساخت مدرسه و درمانگاه و برق و آب روستایی می‌‌شد…»!

تقریبا چهل سال بعد، در اواسط اسفندماه سال ۱۳۹۷ پس از انتقادات بازیکنان فوتبال به مقام‌های سیاسی کشور و حمایت آنها از اعتراض مردم به گرفتاری‌‌‎های معیشتی، اسماعیل حسن‌زاده رئیس کمیته انضباطی فدراسیون فوتبال جمهوری اسلامی گفت بازیکنان «شهرستانی» حق اعتراض به وزرا را ندارند! این نوع بیان برخاسته از آن نگاه حاکم بر مسئولانی است که جامعه را شهری و شهرستانی، «بالا» و «پایین»، «برتر» و «کهتر» و… می‌‌بینند و محال است آنچه از مدیریت آنها حاصل می‌شود، عدالت در توسعه باشد! نگاه علی خامنه‌‌‎‎ای حتی فراتر از این می‌رود. او به فوتبالیست‌‌های حامی مردم لقب «نمک‌‌نشناس» داد!

رهبر جمهوری اسلامی بارها بی‎‎‌‌علاقگی خود به فوتبال را در سخنرانی‌‌هایش نشان داده است. او در نخستین سخنرانی خود در سال ۱۳۹۷ که در مشهد انجام داد گفت: «اگر جوانان همان‌قدر که در فوتبال و طرفداری از قرمز و آبی یا بعضی باشگاه‌‌‌‎های خارجی مثل رئال تعصب دارند، به اقتصاد داخلی و استفاده از تولید ملی تعصب داشته باشند، اقتصاد کشور اصلاح خواهد شد.»

اما موضوع فراتر از بی‎‎‌‌علاقگی است خامنه‌‌‌‌ای همچنان فوتبال را از مظاهر طاغوت می‌‌بیند. او در دو سخنرانی ۱۵ مهر ۱۳۹۲ و ۱۶ امرداد ۱۳۹۸ علیه استفاده از مربیان خارجی در فوتبال ایران موضع گرفت و از آن انتقاد کرد. خامنه‌‌‌‌ای دشمن فوتبال است چون فوتبال از گذشته تا امروز بستری فراهم کرده که پژواک توسعه و ترقی و آزادی در آن شنیده می‌‌شود، همان چیزهایی که با خُلق و خوی رهبر جمهوری اسلامی و همفکران او سازگار نیست.

https://kayhan.london/1398/02/27/%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%AA-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%D8%9B-%D9%BE%DA%98%D9%88%D8%A7%DA%A9-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D8%AA%D8%B1%D9%82%DB%8C-%D9%88

دکتر حمیدرضا صدر در کتاب دیگرش با عنوان «پسری رو سکوها» در مورد تاثیر انقلاب اسلامی بر فوتبال می‌نویسد «می‌‌گویند ورزش عامل بی‌‌راهگی بوده، موجب دل دادن به پیروزی‌‌های بی‌‌اساس، بی‌‌پایه، بی‌‌اصالت… با اینهمه فوتبال به زحمت نفس کشید» روی زمین‌‌های خاکی…

کامبیز آتابای در مقدمه «کتاب فوتبال ایران» (گزارش ویژه وضعیت فوتبال در سال ۱۳۵۴) می‌‌‎نویسد: «اگر فدراسیون فوتبال با سنت کردن مسابقات قهرمانی باشگاه‌‌‌ها و مسابقات جوان به کار دو قشر بالای جامعه قوتبال ما استحکام بخشد برگزاری مسابقات نوجوانان می‌‌تواند یک کار بنیادی برای خلق کردن بافت‌‌های سازنده قشرهای بالاتر تلقی شود.»

در دهه ۵۰ خورشیدی فوتبال در رده سنی بزرگسالان رونق گرفته و لیگ و جام‌‌‌‎های مختلف آن ساختار نوینی پیدا کرده بود. ایران به عنوان یکی از قدرت‌‌‌‎های آسیا عرض اندام می‌کرد اما باید مسیری پیموده می‌‌‎شد تا این روند ادامه پیدا کند و تنها راه آن نیز تکیه بر رده‌‌‎های پایه و سرمایه‌‌‌‎گذاری حرفه‌‌‎ای روی استعداد و نیروهای جوان بود؛ روندی که با انقلاب اسلامی در سال ۵۷ متوقف ماند.

جام نهم آبان: رده دانش‎‌‌آموزی

مسابقات «جام نهم آبان» در رده مدارس راهنمایی و زیر ۱۵ سال بود و برای نخستین بار در آذرماه سال ۱۳۵۴ برگزار شد. آتابای روایت می‌‌‎‌‌کند یکی از عواملی که سبب رونق و اهمیت مسابقات مدارس راهنمایی برای مردم و خبرنگاران و رسانه‌‌‎ها می‎‌‌‌شد حضور رضا پهلوی در این بازی‎‌‌ها بود که با تیم فوتبال مدرسه خود در این جام شرکت کرد. شش تیم از مدارس البرز، رازی، اندیشه، خوارزمی، رضا پهلوی و ایرانزمین در این مسابقات شرکت کردند و  این برای نخستین بار بود که وی در یک تورنمنت رسمی بازی می‎‌‌کرد.

«جام نهم آبان» اساس رونق فوتبال دانش‌‌‎آموزی شد. توسعه فوتبال مدارس تا آنجا برای محمدرضا شاه فقید اهمیت داشت که مسابقه فینال را به همراه شهبانو فرح به تماشا نشست. پادشاه فقید شخصاً جام و مدال‌‌‎های اعضای تیم‌‌‌‌‎‌‌های اول تا سوم مسابقات را اعطا کرد.

در نخستین جام، رضا پهلوی و هم‌تیم‌‌‎های او مهرداد نمازی، جعفر روزبهان، تورج بختیار، داود علیزاده، مسعود معاون، کورش صدر، محمد محمدی، محمد ستوده، نامدار صالح، نادر معتمدی، علی درگاهی، افشین اقدس و فریدون سرداری شرکت داشتند و هدایت تیم بر عهده‌ی حشمت‌‌‌‎الله مهاجرانی مربی بلندآوازه تیم ملی بود.

این جام که هیأت فوتبال استان تهران مسئول برگزاری آن بود مقدمه‌‌‎ای برای آغاز مسابقات قهرمانی دانش‌‌‌آموزی کشور شد.

جام ارتشبد خاتمی: رده جوانان

نخستین دوره «جام ارتشبد خاتمی» در مهرماه ۱۳۵۴ برگزار شد. در این جام تیم‎‌‌‌‌های برگزیده‌ی رده نوجوانان ۱۶ منطقه کشور شرکت کردند و در مرحله‌‌ی اول به صورت دوره‌‌ای برگزار شد.

علاوه بر تهران، تیم‌‌‌‌‎هایی از کرمانشاه، آبادان، تبریز، بندرعباس، مازندران، شیراز، اصفهان، سمنان، گیلان، خرم آباد، کرمان، رضائیه، اهواز، مشهد و بوشهر در این مسابقات شرکت کردند.

«جام ولیعهد»: بین‌‌‌‌‎المللی قهرمانی جوانان

این جام از سال ۱۳۵۱ با هدف ارتقاء فوتبال جوانان راه‌اندازی شد تا خلاء ناشی از فقدان یک تورنمنت منسجم داخلی در این رده برطرف شود. ثمره برگزاری این جام معرفی ستارگانی چون حسن روشن، غیاثی، مسیح‎‌‌نیا، یزدخواستی، پرویز مظلومی، نظری، دانایی، زادمهر و… به فوتبال ایران بود.

در سال اول برگزاری این بازی‌‌‎ها که خوزستان میزبانش بود، تیم تهران قهرمان و خوزستان نایب قهرمان شد، اما مقام سومی بوشهر، نوید موفقیت سیاستی را می‌‌‎داد که قرار بود تمرکز فوتبال دوقطبی تهران- خوزستان را از میان بردارد و توسعه‌ی آن را سراسری کند.

در سال دوم برگزاری این جام، در میان شگفتی همگان، تیم‌‌‎‌‌های تهران و خوزستان حذف شدند! نیروهای تازه‌ای‎ در فوتبال ایران ظهور کردند و اصفهان پا به پای میزبان یعنی خراسان بالا آمد و در بازی فینال قهرمان شد.

در سال سوم برگزاری این جام، خوزستانی‌‌‎ها قهرمان شدند و جام را از اصفهانی‌ها گرفتند اما شگفتی‎‌‌سازان این دوره جوانان گمنام لرستان بودند که با انگیزه‌ی بالا تا نیمه نهایی صعود کرده و با پیروزی بر آذربایجان شرقی مقام سوم را از آن خود کردند.

در سال چهارم این رقابت‌‌‎ها، تبریز میزبان مسابقات بود و تهران و خوزستان بار دیگر به فینال رسیدند که این‎بار پس از دو سال جام به تهران بازگشت.

از چهره‌های موثر در توسعه و ترقی فوتبال ایران پیش از انقلاب، زنده‎‎‎یاد مانوک خدابخشیان بود که با تفسیرهایی که از مسابقات فوتبال به دست می‌داد و برنامه‌‌هایی که روی آنتن می‌‌‎‎برد سهم زیادی در دیده شدن استعدادها داشت و به رونق فوتبال کمک می‌کرد.

حالا همزمان با درگذشت مانوک خدابخشیان که تا آخرین لحظه مخالف سرسخت نظام جمهوری اسلامی باقی ماند، ویدئوهای آرشیوی مربوط به پیش از انقلاب که از اجرای برنامه‌‌های ورزشی از او به یادگار مانده میان کاربران در شبکه‌‌های اجتماعی دست به دست می‌شود.