امیر رزاقی – نوشته حاضر بر اساس این پرسش تهیه شده که شیوع ویروس کُرونا و تداوم آن در ایران چه اثرات و پیامدهایی به همراه خواهد داشت.
تا جایی که حوصله خواننده همراه این نوشته باشد در پاسخ به این پرسش می‌شود گفت اثرات و پیامدهای شیوع و تداوم این ویروس را در سه سطح می‌توان مورد بررسی قرار داد. سه سطحی که جدا از هم نبوده و کاملا در هم تنیده شده‌اند.
سطح نخست: کشور
ایران در سال ۱۳۹۹ با کسری بودجه‌ای که حدود ۱۳۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده شده مواجه است که نیمی از آن را قابل تأمین دانسته‌اند و نیمی دیگر قابل تحقق نیست. این در حالیست که دولت عمده بودجه ۹۹ را مانند سال‌های پیشین بر مبنای فروش نفت تنظیم نموده آنهم فروش حدود یک یک میلیون بشکه نفت در روز با قیمت پنجاه دلار؛ اما آنچه درواقع مشاهده می‌گردد آنست که از یکسو با توجه به تحریم نفتی، صادرات نفت ایران بسیار کاهش یافته و پایین‌تر از آنچه است که در بودجه مد نظر قرار گرفته و از سوی دیگر در این زمان شاهد کاهش قیمت نفت به زیر ۲۵ دلار هستیم. همچنین کاهش بخشی از درآمد دولت که از صادرات غیرنفتی است، عمده‌ی آن به کشورهایی است که با ایران مرز آبی و خاکی دارند و به جهت شیوع ویروس کُرونا مرزهایشان بسته شده. تمامی‌این عوامل بر آن کسری بودجه تخمینی، می‌افزاید.
دولت برای تامین بخشی از کسری بودجه راه‌هایی پیش رو دارد که از عمده‌ترین آنها می‌توان به دریافت مالیات و کاهش معافیت‌های مالیاتی، استقراض از بانک مرکزی، فروش برخی از اموال متعلق به دولت، برداشت از صندوق توسعه ملی و همچنین راه‌های دیگری چون افزایش تعرفه‌های گمرکی برخی از کالاها و… اشاره کرد.
اما با توجه به شیوع ویروس کُرونا، دولت، یکی از منابع تامین کسری بودجه را که همان دریافت مالیات از مشاغل است به میزان قابل توجهی از دست می‌دهد زیرا شاهد تعطیلی بسیاری از مشاغل و کسب و کارها هستیم که قادر به پرداخت مالیات مانند سال‌های پیشین نیستند.
منبع عمده دیگر که استقراض از بانک مرکزی است اثرات و پیامدهای ناگواری از جمله تورم را با خود به همراه خواهد داشت که در دوران شیوع ویروس کُرونا و صدمه دیدن کسب و کارها و کاهش سطح درآمدها این تورم فشار مضاعفی را بر طبقات و اقشار جامعه وارد می‌نماید، به ویژه طبقه ضعیف اقتصادی.
منبع دیگر تامین کسری بودجه فروش اموال دولتی است که با توجه به فساد گسترده و روابط ناسالم در اقتصاد کشور خود زمینه‌ساز ایجاد رانت‌های بیشتر می‌گردد و از دست رفتن اموالی که در اصل متعلق به مردم است که این نابرابری و بی‌عدالتی اجتماعی را بیش از پیش افزایش می‌دهد.
در خصوص برداشت از صندوق توسعه ملی نیز چنانچه مبلغ برداشت شده به حساب بانک مرکزی واریز و ریال دریافت گردد و بانک مرکزی نیز این مبلغ را جزو دارایی‌های خارجی خود محسوب نماید و اسکناس منتشر کند سبب افزوده شدن بیشتر تورم و فشار بیشتر بر اقشار آسیب‌پذیر جامعه خواهد شد.
در سال ۹۹ در بخش اقتصاد کشور شاهد کاهش بیشتر تولید ناخالص داخلی (GDP) نسبت به سال ۹۸ خواهیم بود و همچنین شاهد اقتصادی با رشد منفی‌تر در سال ۹۹ نسبت به سال ۹۸ و…
تداوم شیوع ویروس کُرونا و تعطیلی مراکز اقتصادی در کشور سبب افزایش میزان کار ساعتی و افراد بیکار می‌گردد.
سطح دوم: کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و دیگر کسب و کارها
در ایران حدود ۵۱ درصد سهم شاغلان بخش اقتصادی به بخش خدمات تعلق دارد و پس از آن صنعت حدود ۳۲ درصد و بخش کشاورزی حدود ۱۸ درصد را به خود اختصاص می‌دهند.
در بخش خدمات که سهم بالایی از شاغلان کشور را در بر می‌گیرد حدود ۴۰ درصد در بخش خدمات عمومی مانند رستوران‌ها، هتل‌ها، حمل و نقل، خرده‌فروشی‌ها و… مشغول به کارند.
شیوع ویروس کُرونا بیش از دیگر بخش‌ها به بخش خدماتی صدمه زده و کسب و کار آنها را با تعطیلی مواجه کرده و می‌تواند با تداوم این تعطیلی‌ها شاهد یک ورشکستی گسترده در این بخش باشیم. از اثرات و پیامدهای شیوع ویروس کُرونا در این بخش می‌توان به ایجاد مشکل در نقدینگی و سرمایه در گردش اشاره نمود، همچنین درمانده شدن از باز پرداخت وام‌های دریافتی، مالیات، بیمه و…
در بخش صنعت نیز باید گفت اگر چه بخشی از صنایع چون صنایع دارویی، بهداشتی و همچنین برخی از صنایع غذایی فرصتی برای کسب درآمد بیشتر به دست آورده‌اند اما برخی از صنایع که جزء صنایع بادوام و یا غیرضروری محسوب می‌گردند نیز با مشکلات متعددی از جمله گردش و بازتولید سرمایه و دشواری در بازپرداخت وام، مالیات، بیمه و… روبرو می‌شوند.
در بخش کشاورزی نیز باید گفت عمده صادرات کشاورزی ایران به کشورهای هم‌مرز (آبی- خاکی) است که با شیوع ویروس کُرونا از سوی آن کشورها ممنوعیت صادرات محصولات ایران به کشورشان اعلام شده که این می‌تواند صدمات مالی و غیرمالی به کشاورزی ایران وارد نماید و همچنین این احتمال وجود دارد، با طولانی شدن ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی ایران به آن کشورها و عدم اعتماد آنان به محصولات کشاورزی ایران، بخش کشاورزی، بازار آن کشورها را از دست بدهد و در درازمدت اثرات و پیامدهای ناگواری برای بخش کشاورزی ایران به همراه داشته باشد.
همچنین به جهت عدم سفر و ممنوعیت گردشگری در دوران شیوع ویروس کُرونا کسب و کارهای روستایی آسیب جدی می‌بیند و فروش محصولات آنها با اُفت شدیدی مواجه می‌شود.
سطح سوم: جامعه
افراد، طبقات، قشرها و خانواده‌ها مستقیم و غیرمستقیم، کوتاه‌مدت و بلندمدت در معرض اثرات و پیامدهای شیوع ویروس کُرونا قرار دارند. آسیب‌هایی که شیوع ویروس کُرونا متوجه جامعه می‌کند در حوزه‌های متعدد قابل بررسی و تحقیق است.
با وضعیت بحرانی موجود در اقتصاد کشور و شیوع ویروس کُرونا که بی‌رمق‌تر شدن کسب و کارها را سبب می‌گردد در سال ۹۹ شاهد کوچکتر شدن سبد معیشت و کاهش مصرف خانواده‌ها خواهیم بود. در برخی مناطق و طبقات اجتماعی افراد و خانواده‌ها قادر به تامین نیازمندی‌های ضروری خود نخواهند بود که این موضوع نشان از قرار گرفتن درصد بیشتری از جامعه در فقر نسبی و فقر مطلق است. اگر چه در سال ۹۹ شاهد افزایش دستمزدها هستیم اما میزان افزایش دستمزدها بسیار پایین‌تر از تورم و هرینه‌های تامین مایحتاج افراد و خانوارهاست.
شیوع ویروس کُرونا سبب اضطراب، نگرانی و کاهش امنیت خاطر در افراد جامعه شده و بهداشت روانی جامعه را با مخاطره روبرو می‌کند؛ از نمونه‌های بارز به خطر افتادن بهداشت روانی می‌توان به تقویت و تشدید وسواس، افسردگی و خشونت اشاره نمود.
با تداوم قرنطینه و ماندن افراد در خانه‌ها بر اختلافات و خشونت‌های خانوادگی افروده می‌گردد و این در خانواده‌هایی که مردسالاری و اقتدارگرایی حاکم است بیشتر مشاهده خواهد شد؛ تداوم قرنطبنه می‌تواند ساختار قدرت در خانواده‌ها را در سه بُعد: تصمیم‌گیری، ساخت روابط قدرت و شیوه‌ی اعمال قدرت، به چالش کشیده و یا تغییر دهد.
وضعیت بحرانی در اقتصاد کشور و شیوع کُرونا که آن را تشدید می‌نماید از یکسو سبب محرومیت و کمبود منابع و درآمد و از سوی دیگر عدم انجام تعهدات مالی توسط افراد می‌گردد که این موضوع به اختلافات و خشونت‌ها در سطح جامعه دامن خواهد زد و می‌تواند به شورش‌ها و حرکت‌های اعتراضی و قهرآمیز منجر شود.
برخی از مناطق کشور در محرومیت آب، اقلام، خدمات بهداشتی و پزشکی بسیر می‌برند که شیوع ویروس کُرونا در این مناطق سبب می‌گردد تا افراد بیشتری به ویروس مبتلا شده و متاسفانه مرگ بیشتری از افراد جامعه را شاهد باشیم.
برای جلوگیری از شیوع ویروس کُرونا فاصله فیزیکی افراد لازم و ضروری است، اما چنانچه این فاصله فیزیکی به فاصله اجتماعی بیانجامد سبب سست شدن همدلی، همراهی، پیوستگی و انسجام اجتماعی می‌گردد.
تداوم شیوع ویروس کُرونا می‌تواند زمینه‌ساز تغییراتی در سبک زندگی افراد و خانواده‌ها شود بدین معنی که با توجه به بزرگ‌نما شدن خانه در دوران قرنطینه، افراد و خانواده‌ها زیست دیگری را در خانه تجربه کنند. خانه تبدیل شده به مکان ورزشی، مکانی هنری، مکان آموزشی… همچنین از طرف دیگر تداوم شیوع ویروس کُرونا می‌تواند در برخی از کسب و کارها، شیوه‌های کاری نوینی ایجاد نماید؛ بدین معنا که صاحبان مشاغل از یکسو برای حفظ سلامتی و از طرف دیگر برای انجام کسب و کار خود، به انجام شیوه‌های دیگر اشتغال روی می‌آورند و کسب و کار خود را اداره و مدیریت می‌نمایند و کارکنان نیز کار خود را به شیوه دیگری که سلامتی آنان را تامین می‌کند انجام می‌دهند.
با تداوم شیوع ویروس کُرونا و تعطیلی کلاس‌های آموزشی و فرهنگی در کشور و برگزاری آن به شکل مجازی و رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون در بلندمدت می‌تواند چالشی برای شیوه آموزش به شکل قبل از کُرونا و ترغیب نظام آموزشی به استفاده از شیوه‌های نوین آموزشی ایجاد کند.
*امیر رزاقی جامعه‌شناس
