ا. مهر علینژاد – کتاب «اطلس مهاجرت ایرانیان» به قلم نادر وهابی جامعهشناس و استاد راهنما در دانشگاه تولوز در فرانسه، در اواخر خرداد ۱۳۹۹ (ژوئن ۲۰۲۰) در دسترس خوانندگان، محققان و علاقمندان به موضوعات مربوط به انسان مهاجر، تبعیدی، پناهنده سیاسی و جمعیت ایرانیان در جهان قرار گرفته است.
این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۹۱( ۲۰۱۲ ) به زبان فرانسوی Atlas de la diaspora iranienne توسط انتشارات «کرتلا» در پاریس به بازار آمد و به عنوان مرجع در همه کتابخانه‌های دانشگاهی در فرانسه و برخی کشورهای فرانسوی‌زبان در دسترس محققان و علاقمندان به مسائل مهاجرت ایرانیان قرار گرفت. هشت سال بعد، پس از به‌روزرسانی آمار‌ها و ارقام تا پایان ۲۰۱۸ میلادی، به همت دکتر فروغ سهیلی به زبان پارسی برگردانده شده است.
کتاب در ۱۷۶ صفحه، در اندازه «وزیری» به وسیله انتشارات «خرد و اندیشه» در پاریس منتشر شده است. به این ترتیب، منبع ارزشمندی با تمرکز بر موضوع «انسان مهاجر ایرانی و پراکندگی‌اش در جغرافیای سیاسی جهان» بر منابع زبان پارسی افزوده شده است.
این کتاب، حاصل دو دهه کار علمی و تلاش و تحقیقات میدانی نویسنده در کشورهای مختلف اروپایی (آلمان، فرانسه، بلژیک، انگلستان، مجارستان) و سایر نقاط جهان (ترکیه، آمریکا و کانادا) در مورد علل و چگونگی موضوع مهاجرت و چرایی‌ها و چگونگی «پراکندگی مهاجران ایرانی» در جهان است که طی آن با کنکاش علمی، دقت و امانتداری، بر این بخش مهم از زندگی ایرانیان مهاجر، نور می‌تاباند.
از برگ‌های آغشته به رنج و درد پنهان و آشکار مهاجرین در جریان مهاجرت و نیز در مهاجرت که جانمایه‌ی این کتاب است، با درنگ، می‌گذریم، و با مرور مقدمه نافذ و متین مدیر تحقیقات و استاد دانشگاه علوم سیاسی پاریس، کاترین ویتول دو وندان، محتویات کتاب را مورد توجه قرار می‌دهیم.
کتاب در دو بخش و هر بخش، شش فصل تنظیم شده است. دو چکیده بخش یک و دو و نیز یک کتاب‌شناسی کامل در پایان کتاب، انگیزه مرا برای آگاهی در این زمینه بالا برد.
کتاب با تجزیه و تحلیل جامعه‌شناختی از جامعه‌ی مهاجرین ایرانی همراه با نقشه‌ها و نمودار‌ها و جدول‌های پراکندگی ایرانیان در خارج از کشور همراه است که در نوع خود نمونه‌ی مهم و نادری است.
نویسنده تلاش دارد به پرسش‌های زیر در این کتاب پاسخ دهد:
در آستانه پنجمین دهه پس از استقرار جمهوری اسلامی در ایران، درباره سیل مهاجرت ایرانیان چه می‌توان گفت؟
توزیع جمعیت ایرانیان در جهان چگونه است؟
آیا به درستی می‌توان رقم دقیق مهاجران ایرانی را اعلام داشت؟
این کتاب می‌کوشد با مطالعه کمّی مهاجرت ایرانیان بر اساس دو دهه پژوهش، به پرسش‌های بالا پاسخ گوید.
دکتر نادر وهابی در کنکاش علمی‌خود، دلایلی را مورد شناسایی و توجه قرار داده و بر شمرده که بسیار قابل تأمل است. فصل اول کتاب به دلایل این مهاجرت عظیم تخصیص داده شده است.
در زمره دلایل ساختاری، نویسنده با دقت و با اتکا بر تحقیقات میدانی چنین بر می‌شمرد :
۱- ساختار غیر دموکراتیک حکومت ایران (بر آمده از انقلاب بهمن ۱۳۵۷)
۲- هشت سال جنگ ایران و عراق
۳- دگرگونی‌های جمعیتی ایران (از ۳۶ میلیون در آستانه انقلاب به ۸۱ میلیون در سال ۱۹۹۸)
۴- دخالت (سازمانیافته و فراقانونی) مذهب در زندگی روزانه‌ی مردم
۵- رشد (و توسعه)شهر نشینی
۶- توسعه آموزش عالی و خروج نخبگان برای ادامه تحصیل از ایران
همچنین نویسنده در شمار دلایل ساختاری، از منابع غنی ادبیات کلاسیک ایران (پیوند جامعه‌شناسی با ادبیات) هم غافل نبوده است. در صفحه ۵ این کتاب با وام گرفتن از سعدی در حکایت ششم گلستان با عنوان «ترک دیار، یار و جلای وطن از حاکم ستمگر» داستانی را نقل می‌کند که بسیار عبرت‌آموز است. به باور نویسنده، سعدی یک جامعهشناس و روانشناس برجسته بوده است.
در کنار عوامل ساختاری، نویسنده به ابعاد فردی نیاز انسان‌ها در میل به مهاجرت نیز غافل نیست. او به شاخص‌های توسعه انسانی (آموزش رایگان، بهداشت رایگان، برخورداری از شغل مناسب و…) و نیز ناکامی افراد در توسعه‌ی انسانی و تامین آزادی‌های لازم برای انتخاب شیوه‌ی زندگی خود تاکید دارد.
در بخش نخست کتاب با اتکا به دلایل ساختاری و فردی، نتیجه گرفته می‌شود که تا زمانی که ساختار غیردمکراتیک فعلی در ایران وجود دارد، مهاجرت به گونه‌ای قانونمند بازتولید می‌شود.
این دلایل از این جهت قابل تامل‌اند که کتاب بجای سطحی‌نگری و تحریک احساسات، تلاش دارد خواننده را ضمن آشنا نمودن به عمق مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران، با روش‌های تفکر علمی نیز آشنا سازد.
در بخش دوم کتاب، کشورهای مختلف و تحول جمعیت ایرانیان در آنها در چهار دهه گذشته مورد مطالعه قرار می‌گیرد. با بررسی کمّی مهاجران ایرانی بر اساس دو دهه پژوهش و با اتکا بر برخی منابع رسمی که در این کتاب معرفی شده‌اند، جمعیت مهاجران ایرانی تا پایان سال ۲۰۱۸ میلادی، بیش از «پنج میلیون» نفر برآورد می‌شود که رقمی معادل «شش درصد» جمعیت کل ایران را شامل می‌شود. این جمعیت عظیم در «هشت قطب جذب مهاجرتی» به ترتیب زیر پراکنده شده‌اند:
۱- کشورهای همسایه به ویژه ترکیه، عراق و حوزه‌ی خلیج فارس (حدود ۲٫۷۳۶٫۷۱۹ نفر)
۲- آمریکای شمالی: ایالات متحده آمریکا و کانادا (حدود ۱٫۱۶۳٫۷۸۹ نفر)
۳- اروپای مرکزی، غربی، شرقی و اسکاندیناوی (حدود۷۴۲٫۹۱۴ نفر)
۴- خاور میانه: اسرائیل، لبنان، سوریه و… (حدود۱۵۳٫۱۶۳ نفر)
۵- خاور دور: ژاپن، کره جنوبی، مالزی و… (حدود ۱۶۵٫۶۷۷ نفر)
۶- اقیانوسیه: استرالیا و نیوزیلند (حدود ۸۷٫۲۶۴ نفر)
۷- آمریکای لاتین (حدود ۳۰٫۰۰۰ نفر)
۸- آفریقا: مصر، آفریقای جنوبی، سنگال و… (حدود ۵٫۰۰۰ نفر)
در صفحات ۱۶۱ تا ۱۶۸ این کتاب، فرهنگ‌نامه‌ی مهاجرت مشتمل بر ۳۴۰ واژه‌ی علمی اضافه شده که بر غنای کتاب می‌افزاید.
تلاش و کوشش نویسنده‌ی کتاب که بی‌هیچ چشمداشتی و به پشتوانه‌ی احساس مسئولیت علمی و اخلاقی، در یک تحقیق علمی و ای بسا، غمگسارانه، سرنوشت هموطنان مهاجرش را، برای نخستین بار، آنهم در این ابعاد مورد کاوش قرار داده، ضمن اینکه برای هر وجدان انسانی قابل ستایش است، از سوی دیگر، تصویری کاملا عینی از گسترش و توزیع جمعیت ایرانیان مهاجر، در خارج از کشور را ارائه می‌دهد.
با استناد به این کتاب می‌توان نتیجه گرفت که در آغاز پنجمین دهه از استقرار الیگارشی فاسد جمهوری اسلامی حاکم بر ایران، مهاجرت ایرانیان از جهات مختلف داخلی و خارجی، می‌تواند و باید یک «مهاجرت مؤثر» نامیده شود.
به قول باقر مرتضوی که چاپ ترجمه‌ی فارسی این کتاب را مسئولانه دنبال نموده است، وجود چنین کتابی در خانه‌ی هر مهاجر سیاسی ضروریست. من نیز به نوبه خود، خواندن این کتاب را برای هر انسان علاقمند و درگیر با مسائل سیاسی ایران، با تاکید، پیشنهاد می‌کنم زیرا در این زمینه و با این گستردگی، تا حال کاری انجام نشده بود و کتاب درواقع یک بانک اطلاعاتی منحصر به فرد و نادر است.
هزینه فرار مغزها و فرار نخبگان بیشتر از هزینه هشت سال جنگ ایران و عراق – عباس میلانی