پرونده‌ای که معلوم نیست کی مختومه اعلام شود

چند سفر در روزهای گذشته شاید بتواند تغییراتی را در ایران و منطقه رقم بزند. از سفر رافائل گروسی مدیرکل آرژانتینی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد وابسته به سازمان ملل متحد، به تهران آغاز کنیم.

رافائل گروسی در خاتمه این سفر امضایش را زیر بیانیه مشترکی با علی‌اکبر صالحی معاون رئیس‌ جمهوری اسلامی و رئیس سازمان انرژی اتمی کشور گذاشت. این بیانیه مشترک که پس از دیدارهای مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با حسن روحانی و محمدجواد ظریف منتشر شد، هم نشان از عقب‌نشینی جمهوری اسلامی دارد و هم از توافقی که ظاهرا رضایت نظام حاکم بر ایران را جلب کرده است.

اهمیت موافقت جمهوری اسلامی با درخواست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بازدید از دو محلی که در گدشته مرکزی برای فعالیت‌های هسته‌ای بودند، در عقب‌نشینی نظام از دروغ‌های قبلی‌اش است. تا چندی پیش جمهوری اسلامی اصلا منکر وجود تأسیسات هسته‌ای در تورقوزآباد در نزدیکی تهران و همچنین در حومه شهرضا بود. توافق برای ورود بازرسان به این دو محل، قبول این واقعیت است که در گذشته مرکزی برای فعالیت‌های هسته‌ای بوده‌اند. وجود این دو محل برای اولین بار در سال ۲۰۱۸ از سوی بنیامین نتانیاهو فاش شد. مامورین امنیتی و نفوذی موساد (سازمان اطلاعات و وظایف ویژه) موفق شده بودند نیم تن سند و مدارک را از محلی در شورآباد در حومه تهران خارج کرده و به اسرائیل منتقل سازند.

البته در این بیانیه مشترک، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز می‌پذیرد که «نگرانی‌های امنیتی ایران را همچنان مد نظر داشته باشد» و «درخواست دیگری در مورد دسترسی به مکان‌های فراتر از آنچه تحت موافقت‌نامه جامع پادمان و پروتکل الحاقی اعلام شده است، نداشته باشد.» اما اول باید منتظر بود تا بازرسان بتوانند قدم به این دو محل گذاشته و به ویژه گزارشی ارائه دهند. تا قبل از این گزارش نمی توان سفر رافائل گروسی به تهران را موفق ارزیابی کرد.

تور نیمه‌موفق مایک پمپئو

سغر مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا به خاورمیانه و کشور آفریقایی سودان در رأس هیاتی که برایان هوک مسئول مستعفی امور ایران در وزارت خارجه ایالات متحده نیز در آن حضور داشت به پایان رسید در حالی که نمی‌توان از موفقیت کامل این سفر صحبت کرد. هیات آمریکایی توانست مشکلاتی را بین اسرائیل و امارات متحده عربی که پس از امضای «پیمان ابراهیم» پیش آمده بودند حل کند و هیات بلندپایه اسرائیلی بالاخره دوشنبه راهی ابوظبی خواهد شد. امارات در پیامد مخالفت بنیامین نتانیاهو به فروش جنگنده‌های رادارگریزر F35 به این امیرنشین، گفته بود که ملاقات با هیات اسرائیلی مشروط به تغییر موضع اسرائیل است.

مایک پمپئو در جریان این سفر علاوه بر اسرائیل و امارات متحده عربی، از سودان، عمان و بحرین نیز دیدار کرد و با مقامات این سه کشور گفتگو داشت. دو مسئله در این دیدارها، مشترک بودند: نقش مخرب جمهوری اسلامی در منطقه و برقراری مناسبات با اسرائیل. اگر در ارتباط با مسئله اول می‌توان گفت که به نوعی توافق نظر وجود داشت اما در مورد دیگر مایک پمپئو با سه «نه» به واشنگتن بازگشت. عمان، بحرین و سودان هیچکدام دعوت به برقراری مناسبات با اسرائیل را در مقطع کنونی امکانپذیر ندانستند و اعلام کردند هنوز شرایط برای اتخاذ چنین تصمیم مهمی فراهم نیست.

بحرین برقراری مناسبات با اسرائیل را منوط به پذیرفته شدن طرح «صلح عربی» کرده است. بنا بر این طرح که در سال ۲۰۰۲ به تصویب اتحادیه عرب رسید، صلح با اسرائیل مشروط به بازگشت مرزهای این کشور به قبل از سال ۱۹۶۷ و تشکیل کشور مستقل فلسطین با پایتخت در بخش شرقی اورشلیم یا «بیت‌المقدس» است.

در مسقط پایتخت عمان هیات آمریکایی با سلطان جدید و وزیرخارجه جدید ملاقات داشت. این دو نیز به به مایک پمپئو گفتند از تصمیم امارات متحده عربی استقبال می‌کنند، ولی در حال حاضر برقراری مناسبات رسمی با اسرائیل را در برنامه‌ی خود قرار نداده‌اند. در سال ۲۰۱۸ سلطان‌نشین عمان میزبان بنیامین نتانیاهو و همسرش یود.

حماس هم مذاکره با اسرائیل را آغاز کرد

مایک پمپئو که با اولین پرواز مستقیم از اسرائیل به خارطوم پایتخت سودان سفر کرد، در این کشور عرب و آفریقایی نیز با پاسخ منفی عبدالفتاح برهان رئیس شورای انتقالی سودان روبرو شد. عبدالفتاح برهان به وزیر خارجه آمریکا گفت تا زمانی که دولتی انتخابی در این کشور بر سر کار نیاید، چنین تصمیمی گرفته نخواهد شد زیرا شورای انتقالی فاقد اختیارات لازم است. انتخابات در سودان قرار است در سال ۲۰۲۲ برگزار شود.

دولت‌های مراکش و عراق هم به تقاضای آمریکا «نه» گفتند. سعدالدین عثمانی، نخست وزیر مراکش برقراری رابطه با اسرائیل در شرایط کنونی را «نقض حقوق مردم فلسطین» خواند. احمد ملاظلا سخنگوی وزارت خارجه عراق هم یادآوری کرد «قوانین جاری کشور ما اجازه عادی‌سازی روابط با اسرائیل را نمی‌دهند.»

البته از آنسو، حماس در فلسطین اگرچه همچنان بادکنک‌های انفجاری به خاک اسرائیل می‌فرستد، و اسرائیل نیز با بمباران هوایی و زمینی به این تحریکات پاسخ می‌دهد، ولی مذاکرات با اسرائیلی‌ها را پس از مدت‌ها از سرگرفته است. هفته گذشته در دوحه با میانجیگری قطر یک هیات نظامی اسرائیلی  به ریاست ژنرال هرزی هالوی با نمایندگان حماس ملاقات کرد. دو روز پس از این ملاقات محرمانه، محمد العمادی مسئول رابطه با حماس از سوی دولت قطر، راهی اسرائیل برای ادامه مذاکرات شد. کاهش تنش با فلسطینی‌ها، چه حماس در نوار غزه و چه حکومت خودگردان در کرانه باختری رود اردن، بدون شک می‌تواند به باز شدن گره مناسبات اسرائیل با کشورهای عربی کمک کند.

سرنوشت نامعلوم «مکانیسم ماشه»

دو سفر دیگر هم حائز اهمیت هستند: سفر دومینیک راب وزیرخارجه بریتانیا به اسرائیل و سفر گبی اشکنازی وزیر خارجه اسرائیل به آلمان برای دیدار با وزرای خارجه کشورهای اتحادیه اروپا. در هر دو سفر تنها پرونده روی میز تمدید تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی بود که پس از ۵ سال، ۲۷ مهر (۱۸ اکتبر) به پایان می‌رسد. پس از عدم تصویب پیش‌نویس قطعنامه آمریکا برای تمدید بدون مهلت این تحریم از سوی شورای امنیت با ۲ رأی مخالف (روسیه و چین) ۱۱ رأی ممتنع و تنها دو رأی موافق (آمریکا و جمهوری دومینیکن)، مایک پمپئو شخصا در سازمان ملل حضور یافت و تقاضای فعال شدن «مکانیسم ماشه» را در روز پنجشنبه ۳۰ امرداد  روی میز شورای امنیت قرار داد. تنها ۲۴ ساعت پس از آن، دیان دیجانی نماینده اندونزی در سازمان ملل متحد که ریاست ادواری شورای امنیت را بر عهده دارد، اعلام کرد با توجه به مخالفت ۱۳ عضو این شورا ( فرانسه، بریتانیا، چین، روسیه که اعضای دائمی هستند و آلمان، بلژیک، ویتنام، نیجر، سنت وینست و گرانادین، آفریقای جنوبی، اندونزی، استونی و تونس که اعضای انتخابی هستند) «در جایگاهی نیست که اقدامات بیشتری» انجام دهد.

آمریکا ولی همچنین اصرار دارد که روند ۳۰ روزه برای حل اختلافی که در قطعنامه ۲۲۳۱ منظور گشته، آغاز شده و کلیه تحریم‌هایی که قبل از امضای برجام علیه جمهوری اسلامی با تائید شورای امنیت  به تصویب رسیده بودند به صورت خودکار باز خواهند گشت. این مدت ۳۰ روزه نیمه‌شب ۳۰ شهریور (به وقت گرینویچ) به پایان می‌رسد. کشورهای اروپایی نظر متفاوتی دارند و معتقدند که «مکانیسم ماشه» فعال نشده زیرا آمریکا پس از خروح از برجام  در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ دیگر حق فعال ساختن این مکانسم و کشیدن ماشه را از دست داده است. البته آمریکا استناد می کند از آنجا که در تدوین قطعنلمه ۲۲۳۱ مشارکت داشته همچنان می‌تواند خواهان فعال شدن این ساز و کار باشد. اینهمه یک بحث حقوقی است که اگر در شورای امنیت توافقی به دست نیاید، احتمالا به دیوان عالی لاهه که بازوی حقوقی شورای امنیت است، ارجاع خواهد شد.

تلاش اروپا برای میانجیگری

اروپا از جانب دیگر به تلاش‌های خود جهت یافتن راه حلی قابل قبول برای هر پنج عضو دائمی شورای امنیت افزوده است. سه کشور اروپایی عضو برجام (آلمان، فرانسه و بریتانیا) هر سه از زبان وزرای خارجه خود بار دیگر تاکید کردند که نگران دستیابی جمهوری اسلامی به جنگ‌افزارهای پیشرفته هستند و امیدوارند بتوانند «مانع این امر بشوند». در پایان دیدار وزیرخارجه اسرائیل با همتایان اروپایی‌اش در برلین، هایکو ماس وزیرخارجه آلمان تکرار کرد «ما در تلاش یافتن راه حلی دیپلماتیک» برای جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی به «سیستم‌های پیشرفته تسلیحاتی» هستیم. البته هایکو ماس در نشست مطبوعاتی مشترک با گبی اشکنازی ضمن تاکید بر اینکه «جمهوری اسلامی باید رویکرد خود در منطقه را تغییر دهد» برجام را «بهترین امکان برای جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی به سلاح هسته‌ای» خواند.

کشورهای عضو برجام قرار است سه‌شنبه ۱۱ شهریور (اول سپتامبر) نشستی در وین به ریاست اتحادیه اروپا برگزار کنند. این نشست فرصتی است برای اتحادیه اروپا تا چین و روسیه (دو عضو دائمی شورای امنیت با حق وتو)  را جهت تصویب قطعنامه‌ای از سوی شورای امنیت برای تمدید تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی به مدت سه سال دیگر متقاعد سازند. البته اگر چین و روسیه پیشنهاد میانجیگری کشورهای اروپایی را بپذیرند، این پرسش باقی می ماند که آیا ایالات متحده نیز به آن رأی خواهد داد یا چنانکه مایک پمپئو اعلام کرده است از حق وتوی خود استفاده خواهد کرد.
احمد رأفت

[کیهان لندن شماره ۲۷۶]