چهره‌های نوین یک سرزمین؛ در تلاش برای آشنایی با «پیمان نوین»

حامد احمدی – این نوشته‌ دوست دارد دور از ساحت سیاست، به معنای رقابت برای قدرت، گام بردارد. دوست دارد نگاهی سیاسی داشته باشد به یک اجتماع. به یک سرزمین. بهانه‌اش «پیمان نوین» است اما بغضی چهل ساله دارد. دیروز را نمی‌تواند فراموش بکند. می‌خواهد تاریخ را جدی بگیرد. پرتره‌ها و فردیت‌ها برایش اهمیت دارد. به همین خاطر این نوشته، چهار نمای نزدیک است از چهار چهره. و سعی دارد به یاری چهره‌ها و بررسی ویژ‌گی‌های آنان، به این بیاندیشد که «پیمان نوین» چیست و از چه می‌گوید.

مانوک خدابخشیان

او بیش از هر چیز در «استقلال»اش تعریف می‌شود. استقلالی که به او اجازه می‌داد حرف خودش را بزند. حرفی که دو میراث بزرگ برجا گذاشت. نخست پهلوی را از شخص‌پرستی جدا کرد و دیگر اینکه یک خط فاصله‌ی بزرگ بین سلطنت‌طلبی و پهلوی‌خواهی گذاشت. شخص‌پرستی ما را به تندیس‌ها می‌رساند. تندیس‌هایی در دل تاریخ. تندیس رضاشاه و محمدرضاشاه. تندیس اگر کارکرد تماشا شدن پیدا کند، تو را لمس و بی‌حرکت می‌کند. می‌شوی کسی پیش پای یک امامزاده. در طلب چیزی از کسی که دیگر نیست. امامزاده‌ای که شفا نمی‌دهد. دوای درد نیست. مانوک به پهلوی پویایی بخشید. آن را از خطر تبدیل شدن به خاطره‌ای دور و از دست رفته نجات داد.

دومین بخش کار او، دور ایستادن از عنوان «سلطنت‌طلب» بود. فحش مشترک گروه‌های چپ و جمهوری اسلامی به دوستداران پهلوی! سلطنت می‌تواند وارد یک دوگانه‌ی پوچ بشود. جمهوری یک سمت و سلطنت سمت دیگر. ماجرا اما این نیست. قاجار هم سلطنت بود و آنطور که «امنیتی‌های روزنامه‌نگار» می‌خواهند جا بیندازد، سیدعلی خامنه‌ای هم «سلطان» است. مانوک «پهلوی» را تبدیل کرد به گفتمان عمومی. او با این یادآوری بزرگ، توانست مخاطبان انبوه و عموما جوان را جلب کند. پهلوی گفتمان تجدید است در برابر سنت. نه صرفا یک سلسله است، نه شکلی از حکمرانی.

مانوک سال گذشته درگذشت اما حرف او برجاست. حرفی که میراث استقلال اوست. چه طعنه‌بار که برنامه‌هایش را در شبکه‌ی تلویزیونی «تپش» اجرا می‌کرد. می‌گفتند او در شبکه‌ای پیش دوربین نشسته که مشکوک به همکاری با جمهوری اسلامی است اما نمی‌گفتند رسانه‌های غول‌آسای لندنی صدای تام و تمام جمهوری اسلامی هستند و برای صدای او جایی ندارند. مانوک تک و یکه، جلو یک دوربین ساده، و بعد به یاری شبکه‌های اجتماعی، حرف خود را ساخت. حرف خود را زد.

مهشید امیرشاهی

او روشنفکر است. روشنفکر درست. روشنفکر به معنای کامل کلمه. کسی که میان مه و محو و هر آنچه مبهم شده، می‌تواند تصویری روشن ببیند و آن را برای دیگران بازگو کند. مهشید امیرشاهی در زمانی که گروه زیادی از روزنامه‌نگاران و نویسندگان، گرفتار جنون انقلاب بودند، دور ایستاد و حرف خودش را زد. بهایش را هم پرداخت. بهایش تنهایی بود در آن روزها اما دستاوردش سربلندیست در قاب تاریخ. او نگاه به ماه نداشت. امام ماه شده‌ی آن روزها را از میان هاله‌ی افسون و افیون بیرون کشید و روی زمین آورد تا چاه بزرگ پیش پا را نشان بدهد. نشان داد گرچه ندیده ماند. مهشید نفرت‌اش از انقلاب ۵۷ را پنهان نکرد. می‌توانست بکند تا بر دوش گروهی بنشیند. اما بر دوش‌نشسته‌ها چه شدند؟ جز اینکه یکی به دست جوخه‌ی امام تیرباران شد و دیگری در تبعید پاریس آنقدر نوشید تا ته کشید؟

مهشید امیرشاهی تصمیم گرفت سمت گفتن از خود بایستد، نه مغازله با مفاهیمی دروغین چون مردم و ملت و امت. حالا وقتی که کتاب‌اش «در حضر» را می‌خوانیم، با یک سند تاریخی روبرو هستیم. تصویر گروهی که بی‌آگاهی، جنون‌زده، کلمات بی‌معنا شده را تکرار می‌کردند تا انقلاب‌شان به محصول بنشیند اما مهشید که روشنفکر است، محصول را به روشنی می‌بیند و هشدار می‌دهد. محصول نیستی و نابودی. مزرعه‌ای که به دست خود مترسک مقدس می‌سازد تا زیر سایه‌اش سیاهی را مشق بنویسد. چهل سال سیاهی. چهل سالی که هرگز نتوانست مهشید و کسانی چون او را سیاه کند. روشنفکرانی که به خود تعهد داشتند، نه حزب و خلق و امت و انقلاب. روشنفکرانی که نه سیاه انقلاب شدند، نه اصلاحات، نه نسخه‌ی بعد آمده‌اش تدبیروامید.

یاسمین پهلوی

تصویر او شکوهی دارد ورای همسران شاهزاده‌ها یا ملکه‌ها. تصویر با شکوه او را باید در مستند «پناهجویان بی‌صدا» یافت. یاسمین خود یکی از بی‌پناه‌هاست. دور از سرزمین مادری‌اش. او یکی از راویان معصوم یک تلخکامی ملی است. راوی‌ای که در مرکز روایت نمی‌ایستد. خود را هم‌اندازه‌ی چشم بیننده می‌کند. چشمی که نه فقط تلخکامی پناهنده‌ها، بخشی از قربانیان جمهوری اسلامی، بلکه شوربختی یک ملت و یک سرزمین را نظاره می‌کند.

مستندهایی با تم نیکوکاران، ترسناک هستند، چون ممکن است ناگهان سوژه گم بشود. نگون‌بختی برود زیر سایه‌ی طلایی مرد یا زن نیکوکار. اما در مستند «پناهجویان بی‌صدا» راوی عصای جادو ندارد. چه خوب! قرار نیست به یک چشم بر هم زدن، لباس نو بر تن برهنگان بپوشاند. چه خوب! او خود یکی از هزاران است. یکی از هزاران کسانی که هاج و واج این وضعیت زشت هستند. این زشت زمخت. ادامه‌دار. بی‌بار. طولانی. چهل ساله. یک عمر و چند دهه و چندین نسل.

راوی روضه هم نمی‌خواند. از این سنت شیعی دور است. سنتی که روضه‌خوان را پیوسته در جایی فراتر از سوژه قرار می‌دهد. به همین امروز نگاه کنید. روضه‌خوانی که چند میلیون می‌گیرد، هم‌‌ارز سوژه‌ی مقدس‌اش ارزش دارد. همان اندازه‌ی او، شاید بیشتر، مقدس است. یاسمین اما با رنج، کاسبی نمی‌کند. مبهوت رنج است. آنقدر مبهوت که دختربچه‌ی ساکن کمپ، او را دلداری می‌دهد، به بغل می‌گیرد و نوازش می‌کند؛ در مرکز یک سرنوشت مشترک. او خود یک قربانی‌ست. قربانی‌ای که تلاش دارد با سرنوشت شومی که دیگران ساخته‌اند، نبرد کند. هما‌نگونه که با سرنوشتی دیگر که بیماری مهلکی را بر بدن‌اش قرار داده. یاسمین یکی از هزاران گرفتار سرطان است. سرطان پستان و سرطان جمهوری اسلامی. اما خودش را باور دارد، پس با هر دو می‌جنگند. مثل هزارانی دیگر که روزانه در نبرد با این دو سرطان سمّی هستند.

شاهزاده رضا پهلوی

چهره‌اش نسبتی با شاهان و شاهزادگان افسانه‌های ملل مختلف ندارد. نه تصویر آن شاه قدرت‌گرا، مستبد و خونخوار است که رل منفی افسانه‌ها را دارد، نه آن شاهزاده‌ی خوش‌بخت، شیرین‌کام و بخت‌یار است که اسب سپید داشت و همه در انتظار رسیدن‌اش بودند. او چهره‌ای شبیه دارد به بسیاری از ما. چهره‌ای از رنج‌های کشیده و رویاهای نرسیده. رنج غربت و تبعید، بی‌هیچ گناهی. رنج از دست دادن عزیزان. و رنج رویاهایی که دورند.

در بزرگداشت بیلی‌ وایلدر کارگردان سرشناس آمریکایی، دایموند همکار فیلمنامه‌نویس او، روایتی دارد از دیدارش با ولیعهد  ایران در مصر. دایموند می‌گوید از ولیعهد ایران پرسیدم چه رویایی داری؟ پاسخ داد: یکی از رویاهایم فیلمسازی‌ست. کارگردان شدن. زمانی که شاهزاده از رویای‌اش گفته، نیک می‌دانسته هرگز به آن نخواهد رسید. می‌دانسته شاهزاده‌ای شیرین‌بخت نیست که هرچه بخواهد به چشم بر هم زدنی برایش فراهم باشد. مثل بسیاری از ما که هزار رویای دور داریم که خوب می‌دانیم به آنها نخواهیم رسید. شاهزاده هم هرگز فیلمساز و کارگردان سینما نخواهد شد که مثل بسیاری از ما، بی‌آنکه بخواهد، در یک فیلم اهریمنی و شیطانی، پر از رنج و خون و تباهی، حضور دارد. فیلم یا سریالی چهل ساله که هزاران سرنوشت را به بازی گرفته. هزاران رویا را ربوده. هزاران خرابی با خود آورده اما یک چیز را هنوز نتوانسته از پای در آورد و از میان بردارد. رویای خود بودن. آزادی شخصی. رهایی در دنیای رویا.

شاهزاده مدت‌هاست به یاری شبکه‌های اجتماعی خود را روایت می‌کند. از عکس‌هایی که می‌گیرد تا حریم خانه‌اش. از همراهی با همسرش برای مبارزه با بیماری تا تخته نرد بازی کردن با دخترش تا فوتبال دیدن و غذا پختن. مثل تمام ما که زندگی دریغ شده‌ی اجتماعی را در قاب شبکه‌های اجتماعی پی می‌گیریم و روایت می‌کنیم تا ثبت بشود که ما ملت دیگری هستیم. که ما تصمیم نگرفته‌ایم به سبک انقلاب۵۷ زندگی کنیم.

«پیمان نوین» هم بخشی از زیست شاهزاده است در شبکه‌های اجتماعی. دور از دوربین شبکه‌های هیولای لندنی یا پراگی یا آمریکایی- چه فرقی دارند؟!  دور از میکروفن و ضبط صوت خبرنگارانی که هنوز در غربت هم کارمندان نشانه‌دار و بی‌نشان جمهوری اسلامی هستند. شاهزاده نیز همچون ما تریبونی جز اینستاگرام و فیسبوک و یوتیوب ندارد. پس از روایت زندگی روزمره، جایی میان مسئولیت اجتماعی، چون تمام ما برای بروز خود مکانی نمی‌یابد جز صفحه‌ی شخصی.

حالا «پیمان نوین» تصویری روشن‌تر دارد. «پیمان نوین» یعنی فردیت همه‌ی ما که دست‌آموز فرموده‌ی دولت‌ها و دیکتاتورها نمی‌شود. یعنی فردیتی که باید به مسئولیت اجتماعی پیوند بخورد. نه برای آزادی «مردم» بلکه برای رهایی خودمان. خودمان که به نجات خویش برخیزیم، ابتدا آزادی به خانه‌مان می‌آید. پس از آن صاحب خیابان می‌شویم و دست آخر سرزمین‌مان را باز پس می‌گیریم. سرزمینی که می‌توانیم در میانه‌اش برای رسیدن به رویاهای‌مان تلاش کنیم، بدون هیچ مانع ماورایی. بدون هیچ منع برآمده از قوانین غیرانسانی. سرزمینی که «نوید»ش کشتی می‌گیرد، «نیکتا»یش ساز می‌زند، «ندا»یش شادمانه می‌رقصد، «امیر»ش ترانه می‌نویسد، «سینا»ها، «ستار»ها، «پویا»ها، «امیرحسین»ها و «نادر»ها و دیگرانش «زندگی نرمال» دارند.

«پیمان نوین» به دید من، من که حالا در این متن فردیت خود را پیدا کرده، چیزی نیست جز قاب‌هایی تک‌نفره که یک سرزمین را می‌سازند. قاب‌هایی هر یک به یک شکل. متفاوت و زیبا. زیبایی یعنی خود بودن. این تعریف رهایی‌ست. قاب‌هایی که در کنار هم پازلی هستند رنگارنگ، دور از آوای دیکته شده از آسمان یا سرودهای دستجمعی خلقی!

به مانوک بر می‌گردم؛ به ابتدای متن؛ به او که پهلوی را نه سلسله می‌دید، نه تندیس‌های تاریخی. پهلوی گفتمانی‌ست برای خود بودن. برای نجات دادن خودمان و دیگران، پیش از آنکه «جدا جدا غرق بشویم». در میان صدای هزاران روزنامه‌نگاران تریبون‌دار نشسته بر بودجه‌های دولتی آمریکا و عربستان سعودی و انگلیس، این شاید همان صدای تنهایی مهشید امیرشاهی در سال ۵۷ باشد. اما «پیمان نوین» می‌‌گوید به اندازه‌ی خودت هر آنچه می‌خواهی و فکر می‌کنی بگو و انجام بده! که راه رهایی از چنگ و چنگال دیگران همین است!