به نظر می‌رسد در شرایط کنونی امکان گفتگوها و مذاکرات مستقیم بین ترکیه و ارمنستان و عادی ساختن روابط بین دو کشور پیش آمده است. دور اول مذاکرات در ۱۴ ژانویه ۲۰۲۲ در مسکو به نقل از مولود چاووش‌اوغلو و آرارات میرزویان، وزرای امورخارجه دو کشور، در فضایی «مثبت» و «سازنده» برگزار شد و طرفین متعهد شدند بدون هیچ پیش‌شرطی به عادی ساختن کامل روابط ادامه دهند.
از طرف ترکیه سردار کیلیج سفیر سابق ترکیه در واشنگتن و از طرف ارمنستان روبین روبینیان عضو هیئت رئیسه مجلس ارمنستان که عضو حزب حاکم «پیمان مدنی» است، نمایندگان ویژه در این مذاکراتِ پیچیده هستند. قرار است به زودی دور دوم این مذاکرات انجام شود. برای آشنایی بیشتربا تحولات اخیر در روابط بین ارمنستان و ترکیه، کیهان لندن با روبیک میناسیان خبرنگار مقیم ارمنستان که این مذاکرات را دنبال کرده گفتگو کرده است.
روبیک میناسیان خبرنگار ارمنی ایرانی است که بیست سال است در ارمنستان زندگی می‌کند. وی در زمان اقامت در ایران نیز در مطبوعات ارمنی و فارسی کار می‌کرده است. میناسیان در ایران وبسایت خبری دوزبانه «ایراناهایر» (ارمنیان ایران) را راه‌اندازی و اداره می‌کرده و یکی از کارشناسان مسائل ایرانیان ارمنی به شمار می‌رود.
– آقای میناسیان، دور جدید مذاکرات بین نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان در چه شرایطی انجام می‌شود؟
-باید چند نکته را در مورد این مذاکرات در نظر بگیریم تا تصویر درستی از آن بیابیم. این مذاکرات پس از بیش از یک دهه روابط «خصمانه» در حالی برگزار می‌شود که به دلیل روابط نزدیک آنکارا با باکو، به‌خصوص در جریان منازعه قره‌باغ، بر تیرگی روابط ترکیه و ارمنستان افزوده شده. جالب است بدانیم بعد از استقلال ارمنستان، ترکیه اولین کشوری بوده که استقلال این کشور را به رسمیت شناخته. ولی با شروع جنگ اول قره باغ در ۳۰ سال پیش، ترکیه یکجانبه مرز زمینی و هوایی دو کشور را به نشانه‌ی پشتیبانی از جمهوری آذربایجان بست و ارمنستان را در نوعی تحریم قرار داد. ارمنستان اما هیچوقت مرزش را به روی هیچکدام از همسایه‌هایش نبسته است. البته ترکیه سه سال بعد از بسته شدن مرزها، زیر فشارهای بین‌المللی محبور شد که پروازهای بین دو کشور را مجدداً برقرار کند. ولی با شروع جنگ اخیر بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان پروازهای بین ارمنستان و ترکیه دوباره قطع شد.
دیگر اینکه بعد از استقلال ارمنستان، هم ترکیه و هم ارمنستان سعی کرده‌اند بین دو کشور مذاکرات انجام شود. ناگفته نماند که ترکیه هربار برای آغار مذاکرات و رسیدن به عادی ساختن روابط، پیش‌شرط گذاشته است. مهم‌ترین این پیش‌شرط‌ها آن بوده که ارمنستان مناطق اشغالی در قره باغ را به جمهوری آذربایجان برگرداند. دومین مورد که برای ارامنه بسیار مهم است، عدم پیگیری شناخته شدن نسل‌کشی ارامنه در ۱۹۱۵* است. ارمنستان در همه موارد اعلام کرده که آماده‌ی مذاکرات بدون هیچ پیش‌شرطی است.
-اعلام شده اینبار هر دو کشور پذیرفته‌اند بدون پیش‌شرط مذاکرات را شروع کنند؛ ولی شروطی که نمایندگان چند حزب در پارلمان ترکیه مطرح کردند چیست؟ آیا صرفاً اهرم‌هایی برای چانه زدن است؟ از سوی دیگر ترکیه در حال حاضر با مشکلات سیاسی و اقتصادی رویروست. فکر نمی‌کنید که اردوغان میدان مانور محدودتری نسبت به گذشته دارد؟
-من هم فکر می‌کنم که ترکیه دارای انگیزه است که این مذاکرات پیش برود. ترکیه هم‌اکنون از طرف اتحادیه اروپا و آمریکا زیر فشار است که روابط با ارمنستان را به حالت عادی درآورده و مرز را باز کند زیرا مرز بین ترکیه و ارمنستان آخرین و تنها مرز بسته اروپاست. از سوی دیگر، با توجه به وضعیت نه چندان خوب سیاسی و اقتصادی دولت ترکیه، فکر نمی‌کنم که ترکیه روی این پیش‌شرط‌های نه چندان رسمی پافشاری زیاد داشته باشد. پیش‌شرط اول که مربوط به قره باغ بود که دیگر از دستور کار حذف شده. پیش‌شرط دوم که مربوط به رسمیت شناخته شدن نسل‌کشی ارمنی است، در این مورد هم دولت ترکیه می‌داند که دولت ارمنستان مسئولیت مستقیم آنرا بر عهده ندارد و بیشتر این ارامنه دیاسپورا هستند که این قضیه را دنبال می‌کنند. درواقع همیشه بین دولت ارمنستان و ارامنه خارج از ارمنستان در این مورد یک توافق نانوشته وجود داشته است.
-در این میان نقش روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا چیست؟ جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران چه موضعی در برابر این مذاکرات دارند؟
-در مورد روسیه مهم است که مسکو محل دیدار نمایندگان دو کشور بوده. روسیه از همان ابتدا در مقابل شروع مذاکرات خود را راغب نشان داده زیرا بازگشایی راه‌های ارتباطاتی بین ارمنستان و ترکیه منافع اقتصادی برای روسیه در بر خواهد داشت. از نظر سیاسی هم روسیه همواره خواسته است که اهرم فشاری بر ترکیه داشته باشد و بتواند ترکیه را جزو هم‌پیمانان خود نشان دهد. روس‌ها مشکلی با عادی شدت روابط و باز شدن مرزها ندارند.
-پس این نظر که روسیه خواهان ادامه تنش‌ها در منطقه است تا بتواند نقش میانجی ایفا کرده و برای خود منافعی به دست آورد چندان واقعی نیست؟
-من فکر می‌کنم که بعد از جنگ ۴۴ روزه قره باغ بسیاری از مسائل استراتژیک در منطقه تغییریافته و روسیه بیشتر خواهان تنش‌زدایی در منطقه است. اما در مورد آمریکا چندی پیش در خبرها آمده بود که در ملاقات رؤسای جمهور آمریکا و ترکیه، رئیس جمهوری آمریکا از اردوغان خواسته و تاکید هم کرده که روابط را با ارمنستان عادی ساخته و مرز دو کشور را باز کند. بنابراین می‌شود گفت که این موضوع برای آمریکا مهم است. اتحادیه اروپا هم که همیشه از ترکیه خواسته است تا روابط دیپلماتیک با ارمنستان برقرار کند. البته با عادی ساختن رابطه، اتحادیه اروپا یک اهرم فشار را بر ترکیه از دست خواهد داد یعنی یکی از پیش‌شرط‌های ورود ترکیه که مخالفین زیادی در اتحادیه دارد تحقق خواهد یافت. اگرچه اتحادیه اروپا از نظر اهرم‌های فشار بر ترکیه کم نخواهد آورد. اما برای جمهوری آذربایجان برقراری روابط دیپلماتیک بین ترکیه و ارمنستان چندان خوشایند نیست ولی در حال حاضر به نظر می‌رسد که آذربایجان کارت‌های چندان خوبی برای بازی ندارد و حرفش در منطقه پیش نمی‌رود. اگر در گذشته مسئله قره باغ مهم بود و روی آن تاکید می‌کرد ولی اکنون چنین نیست و روس‌ها در قره باغ مستقر شده و در آینده نزدیک هم از آنجا خارج نمی‌شوند. اینست که گاهی در مناطق مرزی دست به تهدیدهای نظامی با تیراندازی و درگیری‌های خفیف می‌زند که موضع خود را قوی نشان دهد. با برقراری روابط دیپلماتیک بین ترکیه و ارمنستان، خصومت طلبی و دشمن‌تراشی جمهوری آذربایجان تا حدی خنثی می‌شود.
– ممکن است با توجه به قوی بودن جامعه مدنی در ترکیه، این کشور به برقراری صلح بین دو ملت پایبند باشد در حالی که در جمهوری آذربایجان با توجه به ضعف نهادهای مدنی و دیکتاتوری سیاسی، تبلیغات ضدارمنی و نفرت‌پراکنی نسبت به ارامنه بیشتر رایج است؟
-بله من نیز همین را فکر می‌کنم. اضافه کنم نه فقط اقشار پیشرو در مناطق بزرگ شرقی بلکه مردم عادی در مناطق همجوار با ارمنستان که بیشتر شامل روستاها و شهرهای کوچک است با توجه به بسته بودن مرز از نظر اقتصادی متضرر شده‌اند. اکنون با امکان باز شدن مرزها امید به بهبود وضعیت اقتصادی یافته‌اند.
-با باز شدن مرز ارمنستان و ترکیه، سود و ضرر ایران چه خواهد بود؟
-به نظر من ایران تنها کشوریست که از باز شدن مرز ترکیه و ارمنستان سود نخواهد برد ولی نمی‌تواند این را آشکار و صریح بیان کند و بجای آن مطرح می‌کند که ایران از اینکه همسایگانش با همدیگر روابط خوبی داشته باشند خشنود است. ولی ایران هم از نظر اقتصادی و هم سیاسی از بسته بودن مرز خیلی بهره می‌برده است. بیشتر مراودات زمینی بین ترکیه و آذربایجان از طریق ایران انجام می‌شود. البته از راه گرجستان هم انجام می‌شود ولی مسئله زبان در آذربایجان ایران که راه‌ها از آنجا می‌گذرند امتیاز برجسته‌ای برای رانندگان ترک و جمهوری آذربایجان است. ایران این امتیاز را از دست خواهد داد و بیشتر مراودات از طریق ارمنستان و خیلی هم سریع‌تر انجام خواهد شد. از نظر سیاسی هم ایران اهرمی را از دست می‌دهد زیرا که معمولاً به عنوان طرف سوم در کنار ارمنستان و ترکیه ظاهر می‌شد که در صورت عادی شدن روابط، این نقش را نیز از دست خواهد داد.
-از نظر اقتصادی آیا محصولات ایران حضور پُررنگی در بازار ارمنستان داشته‌اند که حالا با عادی شدن روابط با ترکیه این امر به خطر بیفتد؟
-در ارمنستان محصولات ایرانی که اکنون تولید می‌شود هم از نظر کیفیت و بسته‌بندی و هم از نظر قیمت خیلی مانده تا به پای محصولات ترکیه برسند. البته برای مدت کوتاهی محصولات ایرانی در ارمنستان توانستند حضور خوبی داشته باشند، مانند اتوموبیل‌های سمند که بیشتر آنها هدیه دولت ایران به پلیس ارمنستان بود. حالا هم سمند بسیار کم در ارمنستان دیده می‌شود. محصولات ترکیه بسیار زود جای محصولات ایرانی را در ارمنستان گرفته‌اند. در سوپرمارکت‌ها و مغازه‌های ارمنستان شما کمتر به محصولات و برندهای ایرانی بر می‌خورید که مردم جویای آنها باشند. در صورتی که محصولات ترکیه تقاضای زیادی دارند. بنابراین از این نظر هیچ تفاوتی برای ایران نخواهد کرد. طبیعی هم هست که در صورت عادی شدن روابط با ترکیه، محصولات این کشور با قیمت کمتری مستقیم– ونه از طریق ایران و گرجستان- وارد بازار ارمنستان خواهد شد و میدان رقابت کمتری برای محصولات ایران باقی خواهند گذاشت. البته دولت ارمنستان در نظر دارد که سیاست حمایتی از محصولات داخلی را پیش ببرد تا تولیدکنندگان ارمنی متضرر نشوند.
-در ارمنستان نیروهای سیاسی چه موضعی در برابر این مذاکرات دارند؟
-جالب است که بعد از جنگ ۴۴ روزه قره باغ بسیاری از نیروهای سیاسی استدلال می‌کردند که پس از شکست نظامی نخست وزیر و دولت و حزب حاکم باید استعفا دهد. نیکول پاشینیان هم استعفا داد و سرنوشت خود و دولتش را در اختیار مردم قرار داد که تصمیم بگیرند که چه نیرویی تشکیل دولت دهد. حزب حاکم «پیمان مدنی» دوباره در انتخابات ژوئن ۲۰۲۱ با اکثریت ۵۴ درصدی برنده انتخابات زودهنگام شد که این از نادرترین رویدادها در دنیاست که دولت شکست خورده مجدداً اکثریت کسب کند. از حدود صد نفر نمایندگان مجلس در ارمنستان حدود ۷۰ نفر از حزب حاکم و در مجموع حدود سی نفر از دو ائتلاف مخالف دولت هستند که هم‌پیمانان دو رئیس جمهور اتوکرات قبلی هستند. در کارزارهای انتخاباتی یکی از شعارهای مهم حزب حاکم برقراری حسن همجواری و یا روابط عادی با تمام همسایگان ارمنستان بوده و هست.
و اما در مورد موضع نیروهای سیاسی و هواداران آنها باید بگویم که کلاً به سه دسته تقسیم شده‌اند. دسته اول می‌گوید که هیچ کشوری حق انتخاب همسایگانش را ندارد و ما مجبوریم که با همسایگان خود در تفاهم باشیم. به همین دلیل برقراری رابطه با ترکیه را مثبت ارزیابی می‌کنند. دسته دوم که بیشتر نیروهای اپوزیسیون داخل پارلمان هستند اعلام می‌کنند که با بازگشایی مرزها ارمنستان دچار مشکل می‌شود زیرا محصولات کشاورزی ترکیه تولیدکنندگان داخلی را متضرر خواهد کرد. دسته سوم که چه در خارج و چه در داخل مجلس حضور دارند افراطی‌هایی هستند که اعلام می‌کنند ارمنستان سی سال است که با ترکیه رابطه دیپلماتیک ندارد و به زندگی عادی خود ادامه داده پس لزومی ندارد که مرز با ترکیه باز شود. آنها اضافه می‌کنند که این ارمنستان است که باید پیش‌شرط بگذارد که یکی از آنها به رسمیت شناخته شدن نسل‌کشی ارمنیان توسط ترکیه عثمانی است.
*موضوع «قتل‌عام» بیش از ۱.۵ میلیون ارمنی از سوی عثمانی در جریان جنگ جهانی اول و عدم پذیرش این موضوع از جانب آنکارا، یکی از محورهای اختلاف دیرینه بین دو کشور محسوب می‌شود. ارمنستان از این کشتار با عنوان «نسل‌کشی» ارامنه یاد می‌کند در حالی که ترکیه با اذعان به کشته شدن تعدادی از ارامنه تحت امپراتوری عثمانی در مورد تعداد کشته‌شدگان یا «سیستماتیک» بودن آن نظر ایروان را نمی‌پذیرد و معتقد به «نسل‌کشی» نیست.
