گران شدن قیمت برنج و متضرر شدن کشاورزان استان گلستان در کشت‌های دیگر، باعث روی آوردن آنها به کشت شالی شده، در حالی که منابع آبی استان‌های شمالی به شدت کاهش یافته و شالیزارها به آب بسیار نیاز دارند.
ذخایر آبی استان‌های پُرآب شمالی کشور دیگر مانند گدشته نیست و این استان‌ها چندین سال است که به مجموعه مناطق کم‌آب با حداقل موجودی آب پیوسته‌اند.
طبق گزارش سازمان هواشناسی، استان گلستان در سال آبی گذشته (اول مهر ۱۳۹۹ تا ۳۱ شهریور ۱۴۰۰) شدیدترین خشکسالی ۴۵ سال اخیر را داشته که به گفته کارشناسان ادامه این روند در سال آبی جاری نگران‌کننده خواهد بود.
میانگین بارش این استان، حدود ۲۸۴ میلیمتر بود که نسبت به بارش بلندمدت ۳۹ درصد و نسبت به سال قبل ۳۳ درصد کاهش داشته است.
این در حالیست که همچنان کشاورزی به عنوان شغل اصلی مردمان این مناطق است و کم‌آبی و خشکسالی به بحران همه‌جانبه برای آنها دامن زده است.
بیش از ۹۲ نوع محصول باغی و زراعی فقط در استان گلستان کشت می‌شود و این استان در تولید بیش از ۱۵ محصول مهم کشاورزی و دامی مثل گندم برنج، سویا، گوشت و مرغ… سهم بسزایی دارد. اما به خاطر نبود مدیریت صحیح، نبود زیرساخت‌ها و وجود صنایع آب‌بَر، کشاورزی دیگر سود چندانی عاید کشاورز نمی‌کند و آنها حتا از پس هزینه‌های معمولی نیز بر نمی‌آیند.
به ویژه در سال‌های اخیر «نبود بذرهای اصلاح شده» و «کمبود نهاده‌ها» باعث شده کشاورزان این منطقه بجای کشت محصولاتی که نیاز به آب کمتری دارند، سراغ برنج بروند. دلیل آن نیز نه فقط افزایش قیمت برنج و داشتن صرفه اقتصادی بلکه خسارت شدیدیست که کشاورزان گلستان در تولید دیگر محصولات نظیر گندم و سویا دیده‌اند.
کشت شالی اگرچه کشاورزان را امیدوار کرده ولی کارشناسان می‌گویند به دلیل خشکسالی و نبود منابع آبی، اگر کشت برنج در گلستان ادامه داشته باشد، خسارت غیرقابل جبرانی به منابع آبی و خاک منطقه وارد می‌کند و در نهایت قبل از همه این مشکلات دامنگیر خود کشاورزان می‌شود.
محمد مزرعی از کشاورزان روستای جعفرآباد است که سال‌ها در زمین زراعی خود گندم و سویا کشت می‌کرد. او می‌گوید: «سه هکتار زمین کشاورزی با آب چاه دارم، تا همین ۴ سال گذشته در زمین‌های خودم گندم و سویا کشت می‌کردم و راضی هم بودم، متأسفانه چند سالی است که به دلیل نبود بذر اصلاح شده دیگر سویا در زمین‌های ما جواب نمی‌دهد و تبدیل به علوفه می‌شود، به ناچار به سمت شالیکاری رفته‌ام.»
به گفته‌ی رضا جافر یکی دیگر از کشاورزان، «هیچ محصولی که بتواند به اندازه برنج برای این افراد درآمد داشته باشد در استان وجود ندارد. کشت چغندرقند کم آب‌بَر و به صرفه است ولی به دلیل نبود کارخانه در استان باید بخش اعظم درآمد خود را بابت حمل بار تا استان خراسان بدهیم،»
این کشاورز می‌گوید، «اگر محصول به‌صرفه معرفی و حمایت‌مان کنند ما از محصولات دیگر استقبال می‌کنیم.»
عباسی معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی گلستان، قیمت «ارزان» آب را دلیل مهمی می‌داند که باعث شده کشاورزان به کاشت برنج روی بیاورد. در صورتی که نبود زیرساخت‌ها نقش اساسی‌تری در تصمیم کشاورزان داشته است.
کنجد، سویا و پنبه جز محصولات مهم کم آب‌بَر در استان گلستان است که در تابستان کشت می‌شود ولی به دلیل قیمت و نوع مصرف و مقدار تقاضایی که دارند نمی‌توانند با برنج که غذای رایج ایرانیان است رقابت کنند.
عباسی معتقد است: «به دلیل آنکه دولت روی برنج ارز نیمایی می‌دهد قیمت تمام شده آن در خارج از کشور بیشتر از برنج داخلی می‌شود. اگر کشاورزان به کشت بیشتر گیاهان علوفه‌ای روی بیاورند خوراک دام‌ها هم تأمین می‌شود و هزینه تمام شده گوشت و محصولات لبنی هم پایین می‌آید.»
جدا از موضوع درآمد کشاورزان، پیامدهای محیط زیستی این نوع کشت نیز بیش از حد تصور است. افزایش بی‌رویه شالیکاری موجب کاهش سطح ایستایی آب شده و با کشت مداوم برنج هرچند سال یکبار چاه‌ها نیاز به کف‌شکنی پیدا کرده، سطح آب‌های زیرزمینی پایین‌تر می‌رود و خاک فرو می‌ریزد.
این مسئله باعث می‌شود تا در آینده پدیده نشست زمین به جاده‌ها، تأسیسات و ساختمان‌ها خسارت جدی وارد کند.
از طرف دیگر به دلیل استفاده برنجکاران از سموم مختلف نظیر ازت و نیترات برای دفع آفات علاوه بر اینکه آب‌های زیرزمینی آلوده می‌شود و به محیط‌زیست آسیب می‌رساند، تهدید جدی برای خود کشاورزان است و متأسفانه در درازمدت آنها را به مشکلات و بیماری‌های پوستی مبتلا می‌کند.
معاون بهبود تولیدات گیاهی گلستان درباره نقش دولت در برنجکاری گفته است: «باید دولت شرایط را برای کشت محصولات جایگزین آماده کند.»
او اضافه کرد: «بیش از ۹۰ درصد کنجاله و روغن مصرفی کشور ما وارداتی است و اگر دولت قیمت محصولاتی نظیر سویا و کنجد را افزایش دهد و کشاورز را حمایت کند، قطعاً کشت این محصولات جایگزین برنج می‌شود و علاوه بر آنکه از آسیب‌های کشت برنج در استان رهایی پیدا می‌کنیم در تولید روغن و نهاده دام هم خودکفا می‌شویم.»
به عقیده‌ی کارشناسان و کشاروزان، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و افزایش راندمان انتقال آب از طریق اصلاح و بازسازی، پوشش کانال‌ها و مجاری انتقال آب، استفاده از لوله برای انتقال آب، رعایت زمان مناسب آبیاری و توجه به توصیه‌های کارشناسان راهکارهایی است که می‌تواند در مدیریت مصرف بهینه آب کشاورزی و افزایش بهره‌وری آب مؤثر باشد.
به این ترتیب، می‌بایست زیرساخت‌های لازم برای کشت جایگزین شرایط را جهت حذف کشت برنج در گلستان فراهم کند تا هم کشاورزان ضرر نکنند و هم منابع خاک و آب استان گلستان حفظ شود.
