کوروش زمانی – در حالی که سال‌هاست مهاجران بسیاری پشت مرزهای ایران، در انتظار ورود به خاک ترکیه هستند، مهاجرانی که اخیرا موفق به عبور از مرزهای ایران و ترکیه شدهاند، با شدت بیشتری نسبت به گذشته توسط نیرو‌های هنگ مرزی به عقب رانده میشوند؛ با این حال فعالیت‌های قاچاقچیان انسان در روستاهای مرزی در بخش‌های کوهستانی، با وجود تدابیر سختگیرانه پلیس مرزی، همچنان با قدرت ادامه دارد.
ترکیه و ایران چیزی حدود ۵۳۴ کیلومتر مرز مشترک دارند که تقریباً نیمی از این مسافت را استان وان پوشش می‌دهد. استان وان با بیش از ۲۹۵ کیلومتر مرز مشترک با ایران، جغرافیایی استراتژیک و گذرگاهی ویژه برای استفاده از مسیرهای قاچاق انسان از خاک ایران به‌سوی ترکیه به حساب می‌آید. در چند سال گذشته کار ساخت پروژه دیواری ۲۴۱ کیلومتری با این انتظار به دست دولت ترکیه آغاز شد که مسیر ترددهای غیرقانونی را مسدود کند اما با خروج آمریکا از افغانستان و حرکت مهاجران افغان به سوی ترکیه مشخص شد که نه تنها این تردد کاهش نیافته بلکه افزایش چشمگیری پیداکرده است. طبق آمار‌های گاه و بیگاهی که سازمان مهاجرت ترکیه به واسطه‌ی مسئولان حکومتی منتشر می‌کند، جابجایی‌های مهاجران به ترکیه از طریق استان وان و در مناطقی که ساخت دیوار تکمیل نشده است همچنان ادامه دارد و این موضوع نشان‌دهنده‌ی تطبیق سریع قاچاقچیان انسان با تغییر وضعیت در مرز‌هاست.
ماه‌های منتهی به نیمه‌ی دوم سال ۲۰۲۱ با اخباری سپری شد که از دید خبرنگاران، سوژه‌ی خبری مطلوبی مرتبط با تسلط طالبان بر افغانستان، هجوم افغان‌ها به مرزهای ترکیه و قاچاق انسان از طریق مرزهای شرقی کشور بود. این خبرها حامل گمانه‌زنی‌هایی بود که به تردد روزانه ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ مهاجر افغان از طریق گذرگاه‌های غربی ایران و استان وان در شرق ترکیه اشاره داشت تا جایی که سلیمان سویلو وزیر داخله ترکیه را مجبور به واکنش کرد و در اظهارات خود در ماه ژوئیه ۲۰۲۱ گفت: «تعداد پناهجویان افغان که در سال ۲۰۲۱ قصد ورود به ترکیه را داشته‌اند، روزانه تقریباً ۱۲۰ نفر بوده است».
استان وان، جغرافیایی استراتژیک برای قاچاقچیان انسان
اما حقیقت ماجرا چیست و این تجارت چگونه و با چه تاکتیک‌ها و کیفیتی صورت می‌گیرد؟
با کمی وقت گذاشتن در چایخانه‌های سنتی در مرکز استان وان، به راحتی می‌توان با افرادی آشنا شد که پس از اطمینان از اینکه با یک شهروند ترک یا پلیس روبرو نشده‌اند، کتمان نمی‌کنند که از طریق قاچاق انسان امرار معاش می‌کنند. قاچاقچی‌های انسان یا دلال‌ها، اظهار می‌دارند که در ترانزیت مهاجران غیرقانونی از طریق مرز ایران به مرکز وان و سپس به‌سوی شهرهای غربی ترکیه نقش دارند. این قاچاقچیان، مهاجران غیرقانونی را معمولا پس از عبور دادن از مسیرهای کوهستانی چالدران، از مسیر اوزالپ ابتدا به حاشیه‌ی استان وان و سپس به منطقه‌ی «تات‌وان» و «بیتلیس» انتقال می‌دهند. کسانی که موفق به رسیدن به این نقطه شوند، با اتوبوس یا وسایل نقلیه شخصی به شهرهای دیگر ترکیه اعزام میشوند. در این بین هدف تمامی کسانی که از افغانستان می‌آیند، ورود به خاک اروپا است ولی بخشی از ایرانیان، با رویای اعلام پناهندگی در ترکیه و مهاجرت ارزان و سریع به آمریکا و کانادا، در باتلاق چسبناک و کُشنده‌ی ترکیه گرفتار میشوند. بنابراین مکان‌هایی که بعد از «تات‌وان» می‌توان در آنها ردِ این مهاجران را گرفت، یا شهرهای حاشیه‌ی دریای اژه است یا استانبول. هدف کسانی که می‌توانند به این شهرها برسند، عبور از طریق دریای اِژه یا اِدرنه به یونان و سپس اروپای مرکزی یا اسکاندیناوی است.
قاچاقچیان چگونه پاسگاه‌ها را دور می‌زنند؟
به گفته قاچاقچیان انسان، سخت‌ترین بخش این انتقال، نه عبور از مرز ایران و ترکیه، بلکه حرکت از روستاهای مرزی ترکیه به سمت «تات‌وان» است که در این مسیر، کنترل‌های ژاندارمریِ منطقه‌ی «گَواش» در غرب استان «وان» بسیار سختگیرانه است. قاچاقچیان معمولا در این نقطه مهاجران را در مسیر پیاده می‌کنند تا ایست بازرسی را دور بزنند؛ به این ترتیب که قبل از رسیدن به مهم‌ترین ایست بازرسی، مهاجران از وسایل نقلیه پیاده میشوند، تپه‌های اطراف جاده اصلی را در موازات جاده طی می‌کنند، پاسگاه‌ها را دور می‌زنند و چند کیلومتر بعد دوباره سوار ماشین قاچاقچیان میشوند و به راهشان ادامه می‌دهند. بنابراین دقیقا زمانی که نیروی ژاندارمری فکر می‌کنند همه چیز تحت کنترل است، در همان لحظه، ده‌ها و گاهی صد‌ها مهاجر غیرقانونی در حال تردد از چند‌صد‌متری پاسگاه‌ها و ایست بازرسی‌ها هستند تا در صورت موفقیت، خود را به «تات‌ون» برسانند.
ایست‌های بازرسی چگونه عمل می‌کنند؟
در مسیر بین مرکز شهر وان و منطقه‌ی «گِواش» ده ایستگاه بازرسی وجود دارد اما اینگونه به نظر می‌رسد که بازرسی پلیس و ژاندارمری در نقاطی که اتومبیل‌ها باید با دقت زیر نظر گرفته شوند و هویت رانندگان را مورد بررسی قرار دهند، تدابیر شدید اعمال نمی‌شود. ایستگاه‌های مختلف ژاندارمری، در مرتفع‌ترین نقطه‌ی تپه‌ها در حاشیه‌ی جاده‌ها ایجاد شدهاند که هرگونه توقف وسایل نقلیه در مسیرهای منتهی به شیب‌ِ جاده، در معرض دیدِ دیدبانان باشد اما با این حال همچنان نقاط کوری وجود دارند که قاچاقچیان از آنها استفاده می‌کنند، به‌ویژه که این تحرکات و تردد مهاجران همگی در تاریکی شب اتفاق می‌افتد.
بزرگراه Özalp-Van (اُزالپ-وان) اولین مسیری است که مهاجران غیرقانونی پس از ورود به ترکیه باید طی کنند. با این حال، برخلاف بزرگراه «وان- تات‌وان»، پست‌های بازرسی بسیار کمی در جاده «وان» به «اوزالپ» وجود دارد. در مسیر بزرگراه «وان- تات‌وان» منتهی به منطقه‌ی «گِواش» ده پاسگاه ژاندارمری و پلیس وجود دارد. این در حالیست که از شهر «اوزالپ» تا مرکز استان «وان»، تنها دو پاسگاه ژاندارمری و پلیس به چشم می‌خورد. با توجه به اینکه حوزه اصلی فعالیت و تردد قاچاقچیان انسان همین منطقه است، کاهش تعداد پاسگاه‌ها قابل توجه است.
ونهای مسافری اما خالی از مسافر!
یکی دیگر از موارد برجسته و نشانه‌های قاچاق انسان، ونهای سفیدرنگی هستند که اساسا کاربری مسافربری دارند اما بطور معمول، بیشترشان بدون مسافر در مسیر وان با دو روستای «باکیشیک» و «یوکاری‌تولگالی» حرکت می‌کنند که در حقیقت برای جابجایی مهاجران غیرقانونی در تاریکی شب مورد استفاده قرار می‌گیرند و معمولا فاقد صندلی‌های قسمت مسافران هستند تا مهاجران بیشتری را در خود جای دهند. اغلب ساکنان این دو روستا در پاسخ به پرسش درباره‌ی قاچاق انسان ادعا می‌کنند که از قاچاق خبر ندارند و کسی را مرتبط با قاچاق انسان نمی‌شناسند اما با این حال افرادی نیز وجود دارند که از صحبت در مورد مسیرهای تردد غیرقانونی مهاجران ابایی ندارند. ساکنان «باکیشیک» معتقدند که گذرگاه‌های مرزی برای عبور مهاجران غیرقانونی، نسبت به ماه‌های ژوئیه تا اوت سال گذشته، با محدودیت‌هایی مواجه شده اما با این حال، این اتفاق نظر وجود دارد که روزانه چند صد نفر از مرز ترکیه و ایران عبور می‌کنند و از طریق روستای «باکیشیک» به مرکز وان می‌رسند. شاید اینگونه به نظر برسد که تعداد کمی از مهاجران غیرقانونی موفق به عبور از مرز ترکیه میشوند، اما برخی روستاییان معتقدند که روزانه گاه تا ۵۰۰ نفر فقط از روستای «باکیشیک» عبور داده میشوند!
اختفا و اسکان شبانه‌ی مهاجران
اگرچه در اعداد و ارقام اتفاق نظر وجود ندارد، اما قاچاقچیان روش‌های یکسانی را دنبال می‌کنند. مهاجرانی که توانسته‌اند از مرز عبور کرده و به روستای «باکیشیک» برسند، هنوز تا مرکز وان راه طولانی و پرخطری در پیش دارند. علاوه بر این، برای کسانی که در روستاهای مرزی حضور دارند، احتمال دستگیری و عقب رانده شدن (Posh back) توسط ژاندارمری مرزی بسیار زیاد است. بنابراین باید توسط قاچاقچیان، در خانه‌های از پیش تعیین شده در روستاها مخفی شوند. در ماه‌های گذشته که تردد در مسیرهای عبور مهاجران بالا بود، استفاده از این روش آغاز شد، بطوری که قاچاقچیان، خانه‌های خالی روستا را برای یک شب اجاره می‌کردند تا در زمان‌های مناسب، مهاجران را به مرکز وان یا به‌سوی غرب انتقال دهند.
دستمزد شبانه‌ای که به صاحبان این خانه‌ها پرداخت می‌شود حدود ۳۵۰ تا ۵۰۰ لیر است؛ اما خیلی زود، ماموران ژاندارمری متوجه این تاکتیک قاچاقچیان شدند که از خانه‌های خالی به این شکل استفاده می‌شود. بنابراین تقریبا تمامی خانه‌های خالی دو روستای استراتژیک مرزی شناسایی شدند اما این رویه‌ی ژاندارمری، تنش‌ها و تبعاتی نیز به همراه دارد. ساکنان هر دو روستا می‌گویند که سربازان با ساکنان خانه‌هایی که مهاجران را در خود جای می‌دهند درگیری پیدا می‌کنند و در اغلب موارد، چند نفر از اعضای یک خانواده بازداشت میشوند اما با این حال خیلی زود تاکتیک قاچاقچیان نیز تغییر کرده است. در حال حاضر، مهاجرانی که از مرز عبور می‌کنند و به یکی از این دو روستا می‌رسند، بجای اسکان در خانه‌های خالی، در خانه‌های روستاییانی که خانواده‌هایشان در آنها زندگی می‌کند اسکان داده میشوند و به ازای هر نفر که در خانه‌ی روستاییان یک شب را بگذراند، مبلغی پرداخت می‌شود که معمولا از ۵۰ لیر تجاوز نمی‌کند.
ساز و کار انتقال مهاجران توسط قاچاقچیان
قاچاق انسان هرگز توسط یک شخص یا یک گروه انجام نمی‌شود زیرا این تجارت نیازمند شرکایی در نقاط مختلف در داخل و خارج از مرزها است. در خصوص قاچاق انسان بین مرز ایران و ترکیه، هر قاچاقچی در روستاهای مرزی ترکیه و روستاهای ایران شرکا و همکارانی دارد که با آنها در برنامه‌ریزی زمان، مسیر و مبلغِ جابجایی هماهنگی می‌کند. قاچاقچیان ایرانی به مهاجرانی که به نقطه صفر مرزی منتقل میشوند رمز‌های عبور مختلفی را می‌گویند. به عنوان مثال، قاچاقچیان ایرانی به یک گروه بیست نفره که به نقطه صفر رسانده‌اند، می‌گویند: «همینجا منتظر باشید و تکان نخورید. رمز شما «باران» است. تا دقایقی دیگر افرادی از سوی خاک ترکیه به دنبال شما خواهند آمد، فقط با کسی که شما را بانام «باران» صدا زد همراه شوید». در همان لحظه گروهی دیگر در انتظار قاچاقچیان خود هستند که آنها را با رمز مثلا «شبتاب» صدا می‌زند و گروهی دیگر نیز منتظر شنیدن رمزی دیگر است. به این ترتیب، مهاجرانی که در انتظار حرکت به سمت مرز هستند می‌توانند تشخیص دهند که باید با کدام قاچاقچی مسیر را ادامه دهند زیرا معمولا مسیرهای تردد برای دیگر قاچاقچیان مشترک است. با استفاده از این شیوه، مهاجران به‌سوی روستاهای مرزی ترکیه هدایت میشوند.
اگر قرار باشد قاچاقچیان در یک‌شب ۲۰۰ نفر را از مرز عبور دهند، آنها را به گروه‌های کوچک‌تر، برای مثال چهل نفره تقسیم می‌کنند. قاچاقچیان، افرادی را برای تجسس و ارزیابی مسیر، جلو‌تر از گروه‌ها راهی می‌کنند تا مسیر عبور را شناسایی کنند. اگر امنیت مسیر در شرایطی قرار بگیرد که امکان بازگرداندن مهاجران وجود نداشته باشد و در ادامه مسیر نیز ماموران در کمین باشند، گاهی قاچاقچیان بدون اطلاع‌رسانی به مهاجران، یک گروه را طعمه قرار داده و بدون همراه به جلو هدایت‌شان می‌کنند تا در دام ژاندارمری بیافتند. در این هنگام ماموران ژاندارمریِ منطقه نیز بر روی همان گروهِ هدایت شده متمرکز میشوند تا دستگیرشان کند، و اینگونه امکان عبور از مسیر برای باقی مهاجرانی که در گروه‌های دیگر هستند فراهم می‌شود. البته این امکان نیز وجود دارد که در برخی موارد، نیرو‌های ژاندارمری یا پاسگاه‌های مرزی، با دریافت مبالغی، هدایت مهاجران، توسط قاچاقچیان را نادیده بگیرند. اینگونه است که قاچاقچیان انسان، سالیان متمادی توانسته‌اند منبع اصلی امرار معاش روستاییان باشند و خود نیز ثروت کلانی را باز‌اندوخت کنند اما با این حال هیچگونه سند یا مدرک مبنی برای اثبات وجود همکاری میان ماموران مرزی با قاچاقچیان انسان وجود ندارد.
نحوه‌ی تردد ونهای سفید
ون‌هایی که برای جمع‌آوری مهاجران به روستاها می‌روند، برای حفظ امنیت خود و جلوگیری از رهگیری و شناسایی شدن توسط ماموران ارتش در ساعات مشابه و تکراری تردد نمی‌کنند. با این حال قاچاقچیان، یک سیستم نگهبانی برای خود تدارک دیده‌اند که نزدیک‌ترین پاسگاه تا روستا را تحت پوشش و دیدبانی قرار می‌دهند تا تمامی حرکات ماموران را زیر نظر داشته باشند.
به محض آرام شدن راه‌ها و در غیاب ماموران، همان ونهای سفید به روستا وارد میشوند و به سرعت مهاجرانی را که از قبل آماده‌ی حرکت شدهاند جمع‌آوری کرده و روستا را به سرعت ترک می‌کنند. در حقیقت تنها علت تصادف‌های سهمگین و واژگونی ونهای سفید در مسیر روستاهای مرزی به سمت وان، تلاش قاچاقچیان برای عبور فوری از سرعت‌گیر‌ها و خاکریز‌هایی است که توسط ژاندارمری و پاسگاه‌ها در جاده‌های مرزی ایجاد شده است.
شاید این پرسش مطرح شود که چرا تمام این ون‌ها با رنگ سفید انتخاب شدهاند. پاسخ ساده است؛ باوجود اینکه اتومبیل‌های ون با رنگ‌های گوناگون برای خرید در دسترس عموم قرار دارند، قاچاقچیان و رانندگانشان رنگ سفید را انتخاب می‌کنند زیرا تمامی ونهای خطوط مسافری که در مناطقی به غیر از مرکز وان فعالیت دارند سفید‌رنگ هستند. بنابراین با مشاهده‌ی هر ون سفید در خیابان، این برداشت به وجود می‌آید که آن اتومبیل در حال مسافرکشی و مشغول کار است و به این ترتیب توجه کمی را به خود جلب می‌کند. ون‌هایی که بارها در مسیر رفت و آمد با مسافران قاچاق خود دچار حوادث مرگبار نیز میشوند.
میزان درآمد قاچاقچیان انسان از این تجارت سود‌آور چقدر است؟
تخمین زده می‌شود زمانی که گروه‌های زیادی از مهاجران از مرز عبور می‌کنند، قاچاقچیان در یک شب می‌توانند بین ۵۰ تا ۱۰۰ هزار لیر درآمد داشته باشند که این روند در فصل گرما، برای هفته‌ها و گاه ماه‌ها ادامه دارد. رانندگان ون‌ها نیز به ازای هر نفر ۴۰۰ لیر دریافت می‌کنند تا ریسک این جابجایی را بپذیرند و مهاجران را به مرکز استان «وان» منتقل کنند اما از آنجا که امکان راست‌آ‌زمایی و گفتگوی مستقیم با سرشاخه‌های قاچاق انسان در ترکیه وجود ندارد، نمی‌توان این اطلاعات را مورد تأیید قرار داد.
