محمود مسائلی – چرا نوروز به عنوان روز جهانی خوشبختی از سوی سازمان ملل متحد اعلام شد؟ آیا می‌توان رابطه‌ای مفهومی و حقوق بشری میان پیام‌های نوروز باستانی و خوشبخت بودن به عنوان حقوق بشر تعریف کرد؟
نخستین روز بهار هنگام فرخنده طلوع نوروز، از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی و هنگامه شادی و مشارکت عمومی در پیشبرد نشاط و خوشبختی برای همه اعضای جامعه انسانی است. مقارن با همین هنگامه شادی و نشاط، سازمان ملل متحد روز بیستم ماه مارس را به عنوان «روز جهانی بزرگداشت خوشبختی» اعلام نمود. عجب همزمانی فرخنده‌ای! ایرانیان و همه ساکنان کشورهای حوزه فرهنگ ایرانی روز اول فروردین معادل با بیستم و یا بیست و یکم ماه مارس (بر اساس تقویم میلادی) را به عنوان اولین روز از جشنواره نوروز و آیین‌های باستانی خود جشن می‌گیرند. آیا رابطه میان نوروز باستانی و اعلام بزرگداشت «روز خوشبختی» از سوی سازمان ملل متحد وجود دارد؟ آیا می‌توان رابطه‌ای مفهومی و حقوق بشری میان پیام‌های نوروز باستانی و خوشبخت بودن به عنوان حقوق بشر تعریف کرد؟ این نوشتار کوتاه برای پاسخ به این پرسش تهیه شده است.
مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۱ در جلسه شصت و پنجم خود طی قطعنامه شماره ۳۰۹ با عنوان «خوشبختی: رویکردی همه‌جانبه برای توسعه‌یافتگی» اعلام کرد که خوشبختی یک «هدف بنیادی انسانی» است. این نهاد بین‌المللی برای دستیابی به این هدف از جامعه جهانی درخواست کرده بود تا «رویکردی فراگیرتر، عادلانه و متعادل برای رشد متناسب با سعادت همه مردم را فراهم کند». قطعنامه مربوطه از کشورهای عضو سازمان ملل متحد می‌خواست تا در سیاست‌گذاری عمومی خود تدابیری را اتخاذ نمایند که بتواند دستیابی به سعادت و رفاه در توسعه را تسهیل نماید. در حقیقت این قطعنامه خوشبختی و نشاط را از مؤلفه‌های اصلی توسعه جوامع می‌داند.
پیشتر سیاستمدار هلندی، سیسکو منشالت Sicco Mansholt (1908 – ۱۹۹۵) که از سال ۱۹٧۲ تا ۱۹٧۳ ریاست چهارمین دوره کمیسیون اروپا را به عهده داشت، مفهوم خوشبختی مردم را برای اندازه‌گیری توسعه‌یافتگی ملت‌ها ابداع کرده بود. طبق این نگرش جدید، معیارهای اقتصادی و ثروت نمی‌توانند برای ارزیابی سعادت مردم و ملت‌ها کافی باشند. علاوه بر این تمرکز بیش از حد بر معیارهای اقتصادی مانند درآمد، ممکن است برای درک صحیح سعادت و خوشبختی حتا زیانبار باشد. بنابراین باید به عواملی مثل حق انتخاب مردم، سرگرمی‌ها، عدالت اجتماعی هم توجه داشت. به عبارت دیگر علاوه بر ابعاد اقتصادی، عوامل اجتماعی، سیاسی، و انسانی هم نقش موثر در احساس خوشبختی دارند.
در اولین سال‌های بعد از پایان «جنگ سرد»، پادشاه بوتان این نظریه را اعلام کرد که برای پیشبرد توسعه ملی و هدف دستیابی به خوشبختی هرچه بیشتر مردم، بجای تکیه صرف بر شاخصه‌های اقتصادی و تولید ناخالص ملی، باید «خوشبختی ملی» را به عنوان مؤلفه اصلی در نظر گرفت. پیام اصلی این نظریه این است که باید به تغییری در نگرش‌ها روی آورده و نشاط و شادمانی روحی و جسمی را نیز معیار توسعه‌یافتگی یک ملت قرار داد. در امتداد این ابداع بی‌نظیر بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۱ اعلام داشت که شاخص تولید ناخالص داخلی ضرورتا سعادت و رفاه مردم در یک کشور را نشان نمی‌دهد. این قطعنامه با یادآوری اینکه «آگاهی از اینکه جستجوی خوشبختی یک هدف اساسی بشر است»، از کشورهای عضو دعوت می‌کرد تا تدابیری را برای اهمیت خوشبختی بهتر و بیشتر شهروندان خود اتخاذ کنند. قطعنامه ضمن خوشامد به طرح پادشاهی بوتان برای دریافت اهمیت خوشبختی، خواهان برگزاری میزگردی با موضوع خوشبختی و بهزیستی گردید.
به دنبال این تحولات در سال ۲۰۱۲ به موازات کنفرانس بین‌المللی خوشبختی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در شصت و ششمین جلسه مجمع عمومی طی قطعنامه شماره ۲٨۱ ، بیستم مارس هر سال را به عنوان «روز جهانی خوشبختی» اعلام کرد. بان کی مون دبیرکل سابق سازمان ملل متحد هم در اجلاس یادشده اظهار داشت که جهان «به یک الگوی اقتصادی جدید نیاز دارد که در آن برابری بین سه رکن توسعه پایدار، رفاه اجتماعی- اقتصادی و زیست محیطی قابل تقسیم نیست. آنها با هم شادی جهانی خوشایند را تعریف می‌کنند». توضیح بخش‌هایی از قطعنامه شماره ۲٨۱ می‌تواند اهمیت خوشبختی و نشاط به عنوان حقوق بشر و مؤلفه‌ای اجتناب‌ناپزیر برای توسعه‌یافتگی را نشان دهد. بر اساس این قطعنامه، کشورهای عضو سازمان ملل متحد دعوت می‌شوند تا:
برای خوشبختی و رفاه مردمان خود اقداماتی را اتخاذ نمایند،
و بدانند که خوشبخت بودن یک هدف اساسی بشری است.
آگاهی‌های لازم برای ارتباط میان شادی و رفاه را به عنوان هدفی جهانی در نظر گیرند.
همچنین نیاز به یک رویکرد فراگیر، عادلانه و متعادل‌تر را به رسمیت شناخته،
و رویکردی را برای رشد اقتصادی اتخاذ نمایند که موجب توسعه پایدار و ریشه‌کنی فقر می‌شود،
و خوشبختی و رفاه همه مردم را در نظر داشته باشد.
بر این اساس، سازمان ملل متحد تصمیم می‌گیرد که روز بیستم ماه مارس هر سال را روز جهانی خوشبختی (شادی) اعلام کند.
سازمان ملل متحد از کلیه کشورهای عضو و سایر سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای،
و همچنین جامعه مدنی از جمله سازمان‌ها و افراد غیردولتی می‌خواهد به مناسبت روز جهانی خوشبختی به شیوه‌ای مناسب از جمله از طریق آموزش و بطور همگانی با فعالیت‌های آگاهی‌بخش، اهداف این روز را اجرا و با موفقیت همراه سازند.
اما آیا واقعاً خوشبخت بودن یک حق بشری است؟ پاسخ به این پرسش به آسانی امکان‌پذیر نیست. ولی می‌توان برای اثبات آن به این دلیل که دولت‌ها را ملزم می‌سازد تا درجهت خوشبختی ملت خود بکوشند، کارزارهایی را در همه سطوح جامعه سازمان داد تا با افزایش آگاهی‌ها راه برای این هدف هموار شود. شروع این کارزار را می‌توان بر اساس اعلان سازمان ملل متحد قرار داد که خوشبختی را یک «هدف بنیادی انسانی» معرفی کرده و برای تحقق این هدف تلاش کرد.
برای سال ۲۰۲۱ سه موضوع و یا توصیه به جهانیان برای خوشبخت بودن ارائه شده بود:
۱. آرام باشیم. بپذیریم که چیزهای زیادی خارج از کنترل ما وجود دارند. باید یاد بگیریم که زندگی کنیم و بر آنچه واقعاً برای زندگی مهم است تمرکز داشته باشیم تا بتوانیم پاسخ‌های سازنده برای موضوعات پیدا کنیم.
۲. عاقل باشیم. انتخاب‌های عاقلانه به همه کمک می‌کند. مردم می‌توانند اقدامات مثبتی را انتخاب کند که از رفاه همه پشتیبانی کند و به دیگران نیز کمک می‌کند تا همین کار را انجام دهند.
۳. مهربان باشیم. همه ما با هم هستیم، حتا هنگاهی که ناچار به جدا شدن از هم باشیم. باید با هم در ارتباط باشیم و برای کمک به دیگران که ممکن است نیاز داشته باشند تلاش کنیم.
روزهای جهانی اعلام شده از سوی سازمان ملل متحد از جمله روز جهانی خوشبختی مهم هستند زیرا فرصتی بسیار مناسب برای آموزش مردم و افزایش آگاهی‌ها در مورد موضوعات مربوطه از یکسو و بسیج اراده لازم و منابع سیاسی برای رسیدگی به مشکلات جهانی از سوی دیگر است. در عین حال روزهای جهانی به نوعی فراخوان برای شناسایی و تقویت دستاوردهای بشریت است. علاوه بر این، اعلام روزهای جهانی فرصت بی‌نظیری را برای مردم و نهادهای جامعه مدنی فراهم می‌آورد تا با انسجام هرچه بیشتر خود، فشارهایی را بر دولت‌ها برای تسلیم به حقوق بشر شهروندان خود وارد آورند.
روز جهانی خوشبختی در آغاز بهار به ویژه برای ایرانیان و دیگر مللی که ریشه‌های کهن فرهنگی در نوزایی طبیعت، یعنی نوروز دارند، این فرصت را فراهم می‌آورد تا به تعریف رابطه میان پیام‌های نوروز و پیشبرد نشاط و خوشبختی با معیارهای جهانی همت گمارند. مهمترین ویژگی این اقدام ملی- جهانی باید بر شناسایی خوشبختی به عنوان حقوق بشر، و وظایف دولت‌ها برای احترام به این حق و انجام اقداماتی برای پیشبرد آن معطوف باشد. به این ترتیب، در بزرگداشت روز جهانی خوشبختی همزمان با نوروز، برای ایرانیان نیز این فرصت فراهم آمده تا به بازبینی مفروضات خود در مورد مفهوم خوشبختی بپردازند و خوشبختی را به عنوان حق انسانی خود پیگیری کنند. ایرانیان و شهروندان همه کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند همزمان با روز جهانی خوشبختی می‌توانند با دقت نظر به قطعنامه سازمان ملل متحد درباره خوشبختی و رفاه همه انسان‌ها، به سازمان‌ها و جنبش‌ها و ابتکارات مردمی در سراسر جهان که برای شناسایی خوشبختی به عنوان یکی از مفاد حقوق بشر تلاش می‌کنند، بپیوندند.
شایان یادآوریست که شناسایی خوشبختی و نشاط به منزله حقوق بشر می‌تواند گام مهم و تاثیرگذاری برای استقرار حق حاکمیت فرد در برخورداری از رفاه و شادمانی باشد. این امر به ویژه برای ایرانیان که سال‌هاست از این حق محروم شده و سایه سنگین غم و اندوه بر زندگی آنها سایه افکنده، اهمیت بیشتری می‌یابد. تلاش برای آگاه ساختن مردم جهت درک اهمیت حقوق بشری خوشبختی و نشاط، باید در دستور کار اندیشمندان و مبارزان راه آزادی و دمکراسی قرار گیرد. روشنفکران اصیل و دلسوز باید با اتخاذ برنامه‌های اجتماعی در جهت آگاه‌سازی اقدام کرده و بکوشند آنهایی را که به هر دلیلی اهمیت نشاط و شادمانی را نادیده می‌گیرند، بر انگیزند تا برای رهایی خود از خمودگی و تسلیم اقدام کنند. باید نتایج حق انسان برای دستیابی به خوشبختی و پیامدهای مثبتی که در زندگی به همراه دارد مورد توجه قرار گیرد.
از همه مهمتر باید این آگاهی شکل گیرد که خوشبختی حالتی از امور نیست که بطور انفرادی درک شده و برای استفاده از مزایای آن تلاش شود بلکه مفهوم خوشبختی و نشاط یک حق همگانی است که با همکاری و همبستگی می‌تواند به دست آید. پس باید به رشد اندیشه و سخت‌کوشی برای فهم عمیق‌تر شرایط همت گماشت تا بتوان در فرایند رهایی‌بخشی ملی مشارکت نمود. دقیقا در این ارتباط است که نوروز پیام‌های خود را به ذهن متبادر می‌سازد. اگر نوروز هنگامه شادی، جشن نوزایی طبیعت و فرصتی برای اعلام هویت ملی است که می‌تواند همه ایرانیان، و آنهایی را که با وجود تعلق به کشورهای دیگر نوروز را جشن می‌گیرند، به همگرایی فراگیر فرا بخواند، این فرصت تاریخی را نیز به وجود می‌آورد تا با همبستگی به همه کسانی بپیوندند که در سراسر جهان برای تحقق خوشبختی به عنوان یکی از حقوق بشر تلاش می‌کنند. ایرانیان نیز می‌بایست به فراخوان ملل متحد برای رویکردی فراگیر، عادلانه و متعادل جهت الگویی از توسعه که باعث ریشه‌کن شدن فقر، برقراری خوشبختی و رفاه همه مردم شود، خوشامد گویند. برای رسیدن به این هدف، بازخوانی عمیق پیام‌های نوروز و رابطه آن با اقدامات جامعه جهانی جهت تحقق خوشبختی همگانی اجتناب‌ناپذیر است.
شاید ساده‌ترین نوع اقدامات را بتوان از طریق رهنمود‌های کارشناسانه و تلاش برای استقرار آنها در ذهن و روان خود آغاز کرد. جنبش بین‌المللی اقدام برای خوشبختی موارد زیر را برای دست یافتن به خوشبختی و گسترش آن توصیه می‌کند:
با مردم ارتباط برقرار کنیم.
با تمرکز و هدفمند زندگی کنیم.
اهدافی داشته باشیم که دست‌یافتنی هستند.
راه‌هایی برای جبران عقب‌ماندگی‌ها پیدا کنیم.
بکوشیم بخشی از جهان فراگیر باشیم.
برای دیگران کاری انجام دهیم.
به سلامتی خود توجه کنیم.
چیزهای تازه یاد بگیریم.
فقط به خوبی فکر کنیم.
با آنچه هستیم راحت باشیم و از رقابت‌های سطحی پرهیز کنیم.
*دکتر محمود مسائلی بنیانگذار و دبیرکل افتخاری اندیشکده بین‌المللی نظریه‌های بدیل؛ با مقام مشورتی نزد سازمان ملل متحد؛ بنیانگذار و مدیر مرکز مطالعات عالی حقوق بشر و توسعه دمکراتیک؛ اتاوا؛ کانادا
♦← انتشار مطالب دریافتی در «دیدگاه» و «تریبون آزاد» به معنی همکاری با کیهان لندن نیست.
