گزارش هشدار‌آمیز «هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی‌»؛ سیاست‌گذاران و شرکت‌های فراملّی بین انکار و واقعیت!

«هئیت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی» (Intergovernmental Panel on Climate Change-IPCC) نهادیست که در سال ۱۹۸۸ تشکیل شده و از سوی سازمان ملل اداره می‌شود. مقرّ این نهاد در ژنو است و ۱۹۵ کشور عضو دارد. این نهاد در طول سال‌های گذشته چندین گزارش از تغییرات اقلیمی‌ تهیه کرده که علاوه بر ارائه‌ی مستندات موجود به ارائه راهکارهایی نیز می‌پردازد. مسئولیت این هیئت رسیدگی به تغییرات اقلیمی‌ ناشی از فعالیت‌های انسان و با منشأ بشریست. گزارش اخیر این نهاد بین‌المللی چشم‌انداز تیره و تار و خطرناکی را برای بشریت ترسیم می‌کند.

در ارتباط با این گزارش و تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا و عوامل و راهکارهای آن با دکتر نامدار بقایی یزدی بیولوژیست و کارشناس محیط زیست گفتگو کرده‌ایم. وی در ارتباط با آلودگی هوا و مهم‌ترین آلاینده‌های آن می‌گوید:

-ایران خودمان از نظر تولید کربن در دنیا ششم است. آمریکا و چین در این زمینه با هم رقابت دارند. البته معمولاً چین جلوتر است زیرا تولید در آن بسیار بالاست و چیزی سالانه حدود ۱۱ میلیارد تن کربن تولید می‌کند. ایران ۶۹۰ میلیون تن کربن تولید می‌کند. آمریکایی‌ها حدود ۱۰ میلیارد تن تولید کربن در سال دارند. البته باید تولیدات مختلف به ویژه صنعتی این کشورها را در نظر بگیریم. کربن تولید شده در ایران بیشتر از وسایل نقلیه فرسوده و کهنه است. بریتانیا در مقایسه با چین، ژاپن و آلمان تولید بالایی ندارد. ایران دومین منابع گازی دنیا پس از روسیه را داراست و می‌تواند به راحتی سوخت اتوموبیل‌ها را با مشتقات گازی در شکل مایع که آلاینده کمتری برای هواست تامین کند ولی هنوز بطور غالب با بنزین نامرغوب سوخت ماشین‌های فرسوده ایران تامین می‌شود که آلودگی هوا را دو چندان می‌کند. کشورهای بزرگ صنعتی دنیا که گروه «جی۲۰» را تشکیل می‌دهند مسلماً گاز کربنیک بیشتری در مقایسه با ایران تولید می‌کنند. ولی ایران با تولید صنعتی کمتر از راه‌های دیگری هوا  را آلوده می‌کند.

-نقش کشاورزی و دامپروری در آلودگی هوا چیست؟

-وقتی کشاورزی را با اصول مدرن امروزی انجام ندهید، اولا آب بی‌نهایت زیادی هدر می‌رود. ۹۳ درصد آب تجدیدپذیر ایران برای کشاورزی مصرف می‌شود که آنهم بازدهی زیادی ندارد. کشاورزی امروز ایران نیازهای غذایی کشور را تامین نمی‌کند. پیش از انقلاب ۵۷ امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت که توسط جمهوری اسلامی اعدام شد، می‌گفت لازم نیست که هر محصولی را ما در ایران بکاریم. ما کشور ثروتمندی هستیم و می‌توانیم از بیرون محصولاتی را تامین کنیم. بجایش در مصرف آب‌ کشور صرفه‌جویی می‌کنیم. آن دولت این آینده‌نگری را داشت. از جمله ما ایرانی‌ها هندوانه و خربزه زیاد دوست داریم اما این محصولات به ویژه هندوانه  آب بسیار زیادی مصرف می‌کند تا بار بیاید؛ حال آنکه می‌توان آنها را از خارج وارد کرد و کشاورزی ایران را به سوی تولید محصولات با مصرف آب کم مدیریت کرد.

– در مورد تولید گوشت و دامپروری چطور؟

-دامپروری و نگهداری گاو و گوسفند باعث تولید گاز متان بسیار زیادی می‌شود. گاز متان هم از نقطه نظر گرمایش زمین به مراتب خطرناک‌تر از گاز کربنیک است. هرچه بیشتر گوشت مصرف کنیم، البته گوشت خوک کمتر، ولی به‌خصوص پرورش گاو سبب تشدید آلودگی هوا می‌شود. در نتیجه در این گزارش اخیر توصیه شده که مصرف گوشت باید به مقدار زیاد پایین بیاید؛ ضمن اینکه مصرف زیاد گوشت قرمز برای تندرستی نیز زیان دارد. تحقیقات زیادی در  بریتانیا و کشورهای دیگر می‌شود که بافت گوشت را در آزمایشگاه‌ها تولید کنند. البته این راهی طولانی دارد تا به تولید صنعتی و عرضه به بازار برای مصرف همگانی برسد.

-آیا پرورش ماکیان و پرندگان هم در آلودگی هوا نقش دارد؟

-نه، از این نظر مشکل چندانی وجود ندارد…

-در گزارش اخیر «هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی» بیشتر از گذشته به موضوع مصرف گوشت و خطرات آن توجه شده… 

-کاملاً درست است. توجه داشته باشید که ما به نقطه غیرقابل بازگشت نزدیک می‌شویم. برای همین هم در چهل صفحه اول این گزارش خطاب به سیاست‌گذاران کشورها گفته شده است که اگر اکنون اقدام نکنیم تا سال ۲۰۳۰، گرمایش کره زمین فراتر از یک و نیم درجه و تا آخر این قرن به سه و دو دهم درجه می‌رسد و نسل‌های آینده دوران بسیار بد و خطرناکی خواهند داشت. از جمله بسیاری از مناطق ساحلی دنیا زیر آب خواهد رفت. در همین بریتانیا  شهرهای ساحلی مانند برایتون و شهرهای زیادی در هلند و جزایر زیادی در دنیا زیر آب خواهند رفت. این در حالیست که مناطقی مانند ایران با مشکل اساسی کمبود آب و خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند. همین دو مورد باعث مهاجرت‌های بسیار وسیع  خواهد شد که نظم و ساختار اجتماعی را به شکل خطرناک دگرگون خواهد کرد. حتی این ارزیابی وجود دارد که اگر هم‌اکنون اقدامات لازم نشود، بخش مهمی از ایران که به هر حال سرزمینی خشک و کویریست، در ۳۰ سال آینده دیگر برای زیست مناسب نخواهد بود.

-نقش سوخت فسیلی در آلودگی هوا چیست؟ همچنان جایگاه اول را دارد؟

-بله؛ به‌خصوص زغال سنگ. پارسال در کنفرانس تغییرات اقلیمی‌ گلاسکو صحبت از این بود که باید معادن زغال سنگ در سراسر دنیا بسته شود. در همین بریتانیا از زمان مارگارت تاچر نخست‌وزیر وقت شروع کردند به بستن معادن زغال سنگ. اکنون فقط یکی دو معدن زغال سنگ در بریتانیا فعال هستند. ولی مثلاً در کشوری مانند چین هنوز از زغال سنگ استفاده گسترده می‌شود.

-دلیل آلاینده بودن سوخت‌های فسیلی چیست؟

-ببینید، با مصرف سوخت‌های فسیلی ما کربنی را که از میلیون‌ها سال پیش در لایه‌های کره زمین محبوس بوده استخراج می‌کنیم و می‌سوزانیم و گاز کربنیک آنرا آزاد می‌کنیم. به این ترتیب با این کار گاز کربنیک خالص موجود در جوّ کره زمین را افزایش می‌دهیم. در حالی که اگر سوخت‌های طبیعی که من نیز روی آنها کار می‌کنم که تولید الکل از مواد کشاورزی و پسماندهای شهریست جایگزین سوخت‌های فسیلی شود آلودگی هوا به مراتب کمتر خواهدشد. در بریتانیا مرغوب‌ترین بنزینی که مصرف می‌کنیم یعنی E10 حاوی ده درصد الکل و نود درصد بنزین است. با استفاده از این سوخت، از یکسو ما درصد مصرف بنزین را پایین می‌آوریم و از سوی دیگر الکل از راه‌های طبیعی به دست می‌آید. نتیجه اینکه دیگر کربن خالص در جوّ از طریق وسایل نقلیه بالا نمی‌رود.

-شما گفتید که خطاب گزارش اخیر این نهاد بین‌المللی به «سیاست‌گذاران» است؛ با توجه به اینکه سودهای سرشار غول‌های نفتی و فراملی در استخراج و فرآوری و فروش سوخت‌های فسیلی است- و آنها هم از دولت‌ها نه فقط اطاعت نمی‌کنند بلکه منافع خود را به دولت‌ها تحمیل نیز می‌کنند، میزان تاثیرگذاری این گزارش و توصیه‌های آن چقدر است؟

-علاوه بر این‌ نکته‌ای که گفتید درواقع بسیاری از توصیه‌هایی که مثلاً کنفرانس گلاسکو کرده است از طرف خود دولت‌ها و «سیاست‌گذاران» هم رعایت نمی‌شود، چه برسد به غول‌های نفتی! ولی در مورد نفت باید بگویم که از حدود ۱۵۰ سال پیش که استخراج سوخت‌هایٍ فسیلی شروع شد، این محصولات تبدیل به مهم‌ترین کالاهای اقتصادی شدند. در دوره‌ای البته اوپک پیدا شد و پادشاه ایران توانست سود این شرکت‌های نفتی را محدود کند ولی در نهایت امروزه دیگر شکست خورده‌اند و شرکت‌های عظیم نفتی و به اصطلاح «هفت خواهران» مانند بی پی، شل و توتال و اکسن و غیره در این سال‌‌ها برگ برنده را داشتند. منتها اینها برای اینکه یک چهره‌ی بهتر و به قول معروف «سبز» و «دوستدار محیط زیست» از خود ارائه بدهند، به تحقیق و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر پرداختند و مثلا شل از حدود سی سال پیش الکل تولید می‌کند و اکنون هم هزینه‌های بالایی برای تحقیقات در مورد انرژی‌های تجدید‌پذیر صرف می‌کنند. ولی هنوز نفت حرف اول و آخر را می‌زند. یعنی تا موقعی که ما نتوانیم سوخت‌های مایع تجدیدپذیر را در سطح صنعتی تولید کنیم و استفاده از ماشین‌های الکترونیک در سطح بسیار وسیع و فراگیر جا نیفتد، فایده‌ای ندارد که شما سوار ماشینی شوید که شارژ باتری آن توسط سوخت فسیلی تامین می‌شود. دولت‌هایی هم که در کشورهای مختلف از جمله در برزیل سر کار هستد اساساً خطراتی را که متوجه محیط زیست است انکار می‌کنند. دولت کنونی برزیل اجازه می‌دهد که نصف جنگل آمازون را که ریه‌های دنیای ما به شمار می‌رود، برای کشاورزی و تولید چوب نابود کنند و با این کار جذب گاز کربنیک در جوّ زمین را با مشکل روبرو می‌کنند زیرا در بقیه دنیا به اندازه کافی جنگل‌های فشرده مانند آمازون وجود ندارد.

-یکی از توصیه‌های گزارشی که درباره آن گفتگو می‌کنیم، درختکاری وسیع در همه جهان است…

-صد درصد درختکاری باید بسیار تشویق و عملی شود. در آفریقا در حال کشیدن یک دیوار ضخیم از درخت از شرق تا غرب هستند. با گسترش درختکاری می‌توان تا حد زیادی از افزایش دمای کره زمین جلوگیری کرد زیرا گاز کزبنیک جذب می‌شود. همین حالا در اسرائیل روی دستگاهی کار می‌کنند که در کشور ایسلند هم آزمایش شده که گازکزبنیک هوا را جذب می‌کند و به داخل و زیر زمین تزریق می‌کند که به مرور این گاز کربنیک تبدیل به سنگ و صخره می‌شود. فناوری جدیدی وجود دارد که می‌تواند زغال سنگ پاک تولید می‌کند که از سوختن آن گاز کربنیک کمتری تولید می‌شود.

-با توجه به همه این نکات، گزارش‌ها و توصیه‌های «هیئت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی‌» چقدر روی سیاست‌گذاران تأثیر خواهد گذاشت و بشریت آن را تا چه اندازه جدی می‌گیرد؟

-بستگی به کشورهای مختلف دارد که تا چه اندازه دولت‌های آنها نسبت به این خطر حساس باشند و آن را درک کنند. مثلا در بریتانیا هرقدر هم در مورد اشتباهات بوریس جانسون نخست وزیر این کشور بگوییم ولی تعهد او نسبت به برنامه‌ریزی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر خیلی بالاست.

-و آمریکا و چین که بزرگترین آلوده‌کنندگان هوا هستند…

-آمریکا از موقعی که دموکرات‌ها روی کار آمده‌اند و جان کری مسئول سیاست‌گذاری محیط زیست شده، به زمان قبل از ترامپ برگشته چون ترامپ هم یکی از انکارکنندگان تغییرات محیط زیست است. ولی از سوی دیگر دنیا هم‌اکنون درگیر جنگ خونین دیگری شده که معادلات را بهم ریخته و در چنین وضعیتی مسائل زیست محیطی اهمیت درجه دوم پیدا می‌کند و جنگ پوتین و اخبار اوکراین و روسیه در صدر خبرها قرار دارد.

-یعنی شما بدبین هستید؟

-ببینید، موقعیت متاسفانه بهم ریخته است و این در حالیست که این گزارش می‌گوید: بجنبید زیرا اگر تا چند سال دیگر نتوانیم گرمایش زمین را کند کنیم دیگر کار از کار گذشته است.

-به این معنی که ثبات اقلیمی‌ لازم در دنیا بهم می‌خورد و زیست انسان و موجودات دیگر به خطر جدی می‌افتد؟

-صد درصد. در همین ایران خودمان در مناطقی نه چندان کم، مشکل اساسی کمبود آب بسیار بیشتر خواهد شد و پیامدهای آن مانند توفان گرد و غبار و مهاجرت‌های زیست‌محیطی و تنش‌های آب بین ساکنان استان مختلف را در سال‌های اخیر بیش از پیش شاهدیم.