محمود مسائلی – بعد از مدت‌ها انتظار، پاپ فرانسیس از مناطقی که در آن مدارس شبانه‌روزی بومیان در کانادا موجبات صدمات زیاد روحی و جسمی، و از همه مهمتر کشتار جمعی آنها را باعث شده بود، بازدید کرد. کلیسای کاتولیک (به همراه چند کلیسای غیرکاتولیک) بیش از نیمی از مدارس شبانه‌روزی در کانادا را اداره می‌کرد. هدف از تاسیس این مدارس که تا نیمه دهه هفتاد میلادی هم فعال بودند، هویت‌زدایی از بومیان از طریق جداسازی فرزندان آنان بود. بودجه مدارس را دولت کانادا تامین کرده و کلیسا آموزش و اداره مدارس را به عهده داشت. شرایط بسیار بد بهداشتی مدارس، آموزش‌های سختگیرانه مذهبی و سوء استفاده از کودکان معصوم چنان دهشتناک بود که تعداد بی‌شماری از آنان در اثر بیماری و آسیب‌های وارد جان باخته و در گورستان‌های بی نام و نشان به خاک سپرده شدند. آمارهای قابل دسترسی نشان می دهد که بیش از ١۵٠٠٠٠ کودک از اقوام بومی و اولیه بین سال‌های ١۸٧٠ تا نیمه‌های دهه هفتاد میلادی مجبور به تحصیل در این مدارس شدند.[۱]
در سال گذشته خبر کشف صدها گور بدون علامت در مکان‌های قدیمی مدارس مسکونی در سراسر کانادا منتشر شد. بسیاری آنچه را رخ داده بود نسل‌کشی فرهنگی اعلام کردند. از جمله این گروه‌ها کمیسیون حقیقت و آشتی بود که در گزارش نهایی خود در سال ٢٠١۵ به این نتیجه رسیده بود که سیستم مدارس شبانه‌روزی مرتکب نسل‌کشی فرهنگی شده است. اما کسانی مانند لیان غازان[۱] نماینده مجلس فدرال کانادا از حزب دمکراسی نوین حتی پا را فراتر نهاده و تلاش کرد با به تصویب رساندن لایحه‌ای در مجلس نمایندگان، کشتارها را معادل نسل‌کشی قرار دهد. تلاش این بود که این نسل‌کشی را بر اساس تعاریفی که براساس مقاوله‌نامه نسل‌کشی[۲] به عمل آمده بود، مورد قبول مجلس نمایندگان قرار دهد که موفق نشد.
پیشتر گروهی از نمایندگان بومیان کانادا در دیدار با پاپ خواهان عذرخواهی کلیسای کاتولیک و پذیرفتن مسئولیت اصلی جنایت‌هایی شدند که کلیسا مرتکب شده بود. در سفر شش روزه اخیر پاپ به کانادا بخش‌هایی از انتظارات آسیب‌دیدگان و خانواده‌های آنان تامین شد. از همه مهمتر، سفر پاپ یک نکته بسیار مهم را به بحث های کلیسای کاتولیک، و دیگر کلیساها، و همچنین برخی از موضوعات حقوق بین‌الملل باز کرد. نکته این است که دکترین اکتشاف نیروی اصلی توجیه کننده و همچنین پیشبرنده کشتار جمعی بومیان در سراسر جهان بوده است. دکترین اکتشاف چیست؟
دکترین اکتشاف ریشه‌های دیرین در کتاب مقدس (عهد عتیق) دارد. کتاب پیدایش در آیه ٢۸ می‌تواند پیش‌زمینه‌ها را توضیح دهد: «ایشان را برکت داده، فرمود: بارور و زیاد شوید، زمین را پُر سازید، بر آن تسلط یابید، و بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و همه حیوانات فرمانروایی کنید». یا در «عهد جدید» در انجیل متی آیات ١۸ تا ٢٠ چنین پیش‌زمینه‌هایی را فراهم آورده است: «به شما می‌گویم، هرآنچه بر زمین ببندید، در آسمان بسته خواهد شد؛ و هرآنچه بر زمین بگشایید، در آسمان گشوده خواهد شد».
در موضوعات الهیاتِ کلیسای اواخر قرون وسطا این مباحث برجستگی بیشتری پیدا کرد. موضوع اصلی این بود که آیا غیرمومنان به دیانت مسیح انسان هستند یا اینکه آنها به دلیل بی‌ایمانی اساسا غیرمتمدن بوده و بنابراین روح[۳] ندارند! این مباحث زمینه‌هایی را فراهم ساخت تا به موجب آن راه استعمار زیر عنوان ماموریت متمدن‌سازی به عنوان وظیفه‌ای الهی برای اروپاییان باز شود. به عنوان مثال پاپ نیکلاس پنجم[۴] در سال ١۴۵٢ طی فرمانی به پادشاهان اسپانیا و پرتغال اختیارات لازم را اعطا نمود تا برای جستجو، دستگیری، و انقیاد مسلمانان ترک، عرب، و ایرانی[۵] و همچنین دیگر کافران و دشمنان مسیح در هر جا که هستند اقدام نمایند، سرزمین‌های آنان را تسخیر و خودشان را به بردگی در آورند. اما شاید مهمترین این اقدامات را بتوان در اقدام سال ١۴٩٣ پاپ الکساندر ششم جستجو کرد که یکسال پس از دست یافتن به قاره‌ای (۱۴۹۲) که گمان می‌رفت بخشی از کشور هند و «خاور دور» است، در فرمان خود به عنوان پاپ و رهبر کلیسای کاتولیک، دولت‌های وقت پرتغال و اسپانیا را به تصرف آنچه امروز آمریکای لاتین نامیده می‌شود، برانگیخت و تصرف سرزمینی و استعمار دیگران را ماموریت کلیسایی برشمرد.[۶] این پیش‌زمینه‌های کلیسایی که تصرف سرزمین‌های خالی از سکنه مومنان مسیحی[۷] را توجیه می‌کرد، به دکترین اکتشاف[۸] مشهور شد.
به این ترتیب دکترین اکتشاف که قدمت آن به قرن پانزدهم میلادی بازمی‌گردد، شامل مجموعه‌ای از فرمان‌های پاپ و کلیسای کاتولیک بود که بعداً برای توجیه استعمار سرزمین‌های بومی استفاده شد. دکترین اکتشاف به پرتغال و اسپانیا اجازه داد تا از طریق حمایت و مأموریت‌‌های مذهبی توسط «میسیونر»ها قلمرو خود را در آفریقا و قاره‌ی تازه کشف‌شده، آمریکا، گسترش دهند. این توسعه سرزمینی استعماری تحت این قاعده کلی قرار گرفت که ناباورمندان به مسیح مردمانی وحشی و بی‌تمدن هستند. آنها هیچ حقی برای مالکیت بر سرزمین‌های خود ندارند. این رسالت حکومت‌های مسیحی است که آن سرزمین ها را تسخیر، آن مردمان را به ایمان مسیح در آورند، و از این طریق آنها را متمدن سازند. بنابراین بر اساس اینکه دکترین اکتشاف (استعمار)، تغییر اجباری دین و بردگی مردم بومی و تصرف سرزمین‌های آنها را توجیه می‌کرد، پژوهشگران کانادایی آنرا پایه و اساس قوانین استعماری برای مدارس شبانه‌روزی می‌دانند.
از آنجا که دکترین اکتشاف مایه‌های فکری استعمار مردم بومی در سراسر جهان را فراهم نمود، بومیان کانادا در تلاش‌های خود از پاپ انتظار داشتند رسما اعلام نماید که کلیسای کاتولیک مسئول کشتارهای وسیع و بی‌رحمانه مردم بومی بوده است. پاپ فرانسیس در حالی که در ارتباط با بازماندگان مدارس شبانه‌روزی و خانواده‌هایشان به دلیل آسیب‌هایی که در مدارس تحت مدیریت کلیسا متحمل شده بودند ابراز تاسف و درخواست بخشش کرد، اما از پذیرش این حقیقت که آن جنایت‌ها از سوی دستگاه کلیسا انجام شده است، طفره رفت. به نظر پاپ جدایی کودکان بومی از خانواده‌هایشان، تغییر فرهنگ، طرز فکر و سنت‌های آنها خطای بزرگی بوده که از جانب کسانی که خود را وابسته به کلیسا می‌دانسته‌اند انجام شده است. اما کلیسا به عنوان یک نهاد مذهبی نمی‌تواند به عنوان مسئول این جنایت‌ها اعلام شود. برخی ناظران پیشنهاد می‌کنند که تردید پاپ برای عدم پذیرش مسئولیت کلیسا ناشی از این واقعیت است که کلیسا پیشتر آن فرمان‌ها را مردود اعلام نموده بود. حتی پاپ فرانسیس در سفر اخیر خود به کانادا اعلام کرد که این فرمان‌های کلیسایی کهنه، استعماری و مردود هستند. به همین دلیل، و هم‌صدا با پاپ فرانسیس، مراجع کلیسایی نیز معتقدند که نیازی به الغای رسمی دکترین اکتشاف نیست زیرا این دکترین در کلیسای کاتولیک امروز هیچ جایگاهی ندارد.
نهمین نشست مجمع دائمی سازمان ملل متحد در مورد مسائل بومیان[۹] در آوریل سال ٢٠١٠ اعلام نمود که دکترین اکتشاف که تاثیرگذار بر ساختار حقوق بین‌الملل بوده است، زمینه‌های نقض حقوق بشر مردمان بومی را فراهم آورده است. برای بررسی این تاثیرات، این مجمع دائمی با جدیت بیشتر آنرا در دستور جلسه یازدهم خود در سال ۲۰۱۲ قرار داد. در پاسخ به این اقدامات، کلیسای واتیکان در بیانیه‌ای به مجمع اعلام نمود که دکترین اکتشاف که توسط فرمان پاپ‌ها، بخشنامه‌ها، بیانیه‌ها و احکام پاپ‌ها توجیه می‌شد، ملغی شده و هیچ اعتباری ندارد.[۱۰] این بیانیه توضیح می‌دهد که دکترین اکتشاف فقط پدیده‌ای تاریخی است که ارزش حقوقی، اخلاقی یا اعتقادی خود را از دست داده. در بیانیه‌ای که از سوی نمایندگی ناظر کلیسای کاتولیک در سال ۲۰۲۱ به جلسه بیستم مجمع دائمی نمایندگان در مورد مسائل بومی ارائه شد بطور رسمی بیان شده است که «پاپ فرانسیس نه تنها کاتولیک‌های سراسر جهان بلکه همه مردم را تشویق کرده است که به فریادها و امیدهای مردم بومی پاسخ دهند.»[۱۱]
با این حال، نه تنها از سوی جامعه بومی، بلکه از سوی برخی از اعضای کلیسای کاتولیک، همواره درخواست‌هایی برای اعلام رسمی منسوخ شدن دکترین اکتشاف، وجود داشته است. گروهی از تشکل‌های مذهبی کاتولیک زن ایالات متحده، در سال ۲۰۱۴ رسماً از پاپ فرانسیس درخواست کردند که رسما فسخ چنین دکترینی را اعلام نماید. آنان درخواست کردند که «دوره‌ای از تاریخ مسیحیت که از دین برای توجیه خشونت سیاسی و شخصی علیه ملت‌ها و مردم بومی استفاده می‌شد، باید ملغی اعلام شود.»[۱۲] در مورد لغو رسمی این دکترین، یکی از استادان الهیات دانشگاهی خاطرنشان کرد که کلیسا مایل نیست اسناد رسمی صادر و اعلام کند که احکام گذشته دیگر معتبر نیستند. او گفت: «در کلیسای کاتولیک، ساز و کارهای رسمی برای لغو آموزه‌های گذشته وجود ندارد». در عوض، کلیسای کاتولیک بر «آموزش چیزهای جدید متفاوت از آنچه قبلا آموزش داده شده است» تمرکز دارد.»[۱۳]
این پیش‌زمینه‌ها و بازتاب‌های آن تا زمان حاضر نشان می‌دهد که چرا همچنان بومیان کانادا به همراه بخش‌های بزرگی از بازماندگان قربانیان خواهان الغای رسمی دکترین اکتشاف می‌باشند. به هرحال، پاپ فرانسیس بدون پاسخی رسمی به این درخواست‌ها کانادا را ترک کرد.
*دکتر محمود مسائلی بنیانگذار و دبیرکل افتخاری اندیشکده بین‌المللی نظریه‌های بدیل؛ با مقام مشورتی نزد سازمان ملل متحد؛ بنیانگذار و مدیر مرکز مطالعات عالی حقوق بشر و توسعه دمکراتیک؛ اتاوا؛ کانادا
[۱] نگاه کنید به نوشتاری مفصل از این نویسنده در وبسایت ap-gc.net/articles
[۱] Leah Ghazan from New Democratic Party
[۲] The Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, the UNGA Res. 260 A (III) of 9 December 1948.
[۳] Soulless beings
[۴] Pope Nicholas V
[۵] Saracens
[۶] ۱۴۹۳ – The Papal Bull “Inter Caetera,” by Pope Alexander VI
[۷] Terra nullius
[۸] Doctrine of Discovery
[۹] United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues
[۱۰] https://aila.ngo/wp-content/uploads/2010/09/Holy-See.pdf
[۱۱] https://holyseemission.org/contents//statements/60806ebf1619d.php
[۱۲] Gollum, M. (Jul 30, 2022). Why Pope Francis may be hesitant to rescind the Doctrine of Discovery. https://www.cbc.ca/news/canada/pope-francis-doctrine-discovery-indigenous-1.6536174
[۱۳] Ibid
