محمود مسائلی – این نوشتار در سال ۱۴۰۰ و به مناسبت قیام مردم خوزستان تهیه شد و به چاپ رسید. حال با توجه به قیام مردم ایران برای رهایی با اصلاحاتی بازنشر می‌گردد.
پرسش‌ها: اصول و مبانی علمی‌مقاومت مدنی چیست؟ آیا مقاومت مدنی آنگونه که از عنوان آن به نظر می‌رسد، کنشی انفعالی است یا اینکه شامل قیام و تهاجم فعال نیز می‌شود؟ موضوع دفاع مشروع در کدامین لایه مقاومت مدنی قرار می‌گیرد؟ چگونه می‌توان از طریق مقاومت مدنی سازمان یافته دیکتاتور را به زانو در آورد؟
طرح موضوع
قیام مردم ستمدیده و به ستوه آمده ایران با پیشگامی زنان در برابر دیکتاتوری مذهبی و واکنش سبعانه نیروهای سرکوب، موجبات شکل گرفتن مرحله نوین و فراگیری نهضت مقاومت مدنی را فراهم آورده است. برجسته‌ترین ویژگی‌های این مرحله از نهضت مقاومت را می‌توان در فراگیری دامنه قیام و جدیت مردم برای به پایان رساندن حکومت مذهبی، نوعی انسجام و همبستگی میان گروه‌های مختلف مردم، فعالتر و فراگیرتر شدن دامنه کنش‌ها، و در مواردی دفاع مشروع جستجو کرد. در این شرایط خطیر و حیاتی، توصیه‌های کاربردی از سوی گروه‌های مختلف خودجوش مقاومت برای به ستوه در آوردن نیروهای گماشته حکومتی ارائه می‌شود. بی‌تردید، هرچه سرکوب بیشتر ادامه می‌یابد، و حکومت مذهبی ماهیت غیرانسانی و سبعانه خود را بیشتر به جریان می‌گذارد، نهضت مقاومت نیز از کنش‌های انفعالی پیشین خود را رها ساخته و با شناسایی راه‌های نوین مقابله، مقاومت را در امتداد تقریبا همه بخش‌های جامعه امتداد می‌دهد. در این شرایط، به روشنی و با قطعیت می‌توان نبردی سهمگین و البته نابرابری را میان بدترین‌های تبهکاران از یکسو، و تلاش آزادیخواهان جنبش از دیگرسو، توضیح داد.
در این هنگامه تعیین کننده، به دلیل حضور باورهای مذهبی در ذهن و روان بخشی از مردم، و نیز واکنش قهرآمیز دستگاه حکومتی که با بی‌رحمی کامل و با نام «خدا» و مقدسات دینی مردم را به خاطر خواست‌های برحق آنها سرکوب می‌کند، به نوبه خود، جامعه مدنی و جنبش آزادیخواهی نیز آرام آرام صفوف خود را مستحکم‌تر ساخته و به دفاع مشروع در برابر سرکوب خونین نیز دست زده است. عوامل متعددی در این تحولات تاریخی و سرنوشت‌ساز دخالت دارند که شاید اصلی‌ترین آنها را باید در همان جمود فکری و تصلب اعتقادی زمامداران مذهبی یافت که به هیچ عنوان قادر به درک و فهم این شرایط متفاومت از پیش، و اینکه عمر بیش از چهل سال حکومت آنان سرآمده، نیستند. بنابراین، هر زور جاهل‌تر و بی‌رحمانه‌تر به ادامه سرکوب فرمان می‌دهند. سندی که اخیرا از سوی محمدی گیلانی رئیس دفتر خامنه‌ای خطاب به شمخانی برای سرکوب بی‌رحمانه مردم بی‌پناه انتشار یافت، بلاهت این زمامداران مذهبی را هرچه بیشتر بر همگان آشکار می‌سازد. این در حالیست که هر روز ریزش نیروهای وفادار به نظام شتاب بیشتری به خود گرفته و شکاف میان نظام حکومتی بدترین‌ها و مردم عمیق‌تر می‌شود. در عین حال سبعیت نظام در سرکوب، این اندیشه را مطرح ساخته است که وقت آن است تا زورگویی تبهکاران را با روش‌های فعالتر و موثرتر پاسخ داد و در اجرای آن از دفاع مشروع نیز کوتاهی نشود.
هدف این نوشتار این است که توضیح دهد از میان راهکارهای مقابله با حکومت بدترین‌ها، هنوز مقاومت مدنی موثرترین روش‌ها برای به زانو در آوردن تبهکاران حاکم بر کشور است، گو اینکه در گرماگرم درگیری‌ها مردم راه دیگری بجز دفاع مشروع و خلع سلاح کردن وحوش سرکوبگر ندارند. این فرضیه، که ممکن است صحت آن برای برخی از خوانندگان مورد تردید قرار گیرد، بر مبنای مطالعات عملی دقیق در علوم سیاسی تعریف شده است. به عنوان مثال اریکا شنووت[۱]، استاد مدرسه امور بین‌الملل دانشگاه‌هاروارد، با مطالعات منظمی که انجام داده، و بر اساس تطبیق و مقایسه در بیش از سیصد شکل نهضت مقاومت به این نتیجه رسیده است که با وجود وحشیگری دیکتاتورها در سرکوب مردم، مبارزه مدنی در اکثر موارد از مبارزات مسلحانه موثرتر بوده است. مهم این است که راه‌های موثرتر ساختن مقاومت برای به زانو در آوردن دیکتاتوری مذهبی توضیح داده شود. در حال حاضر آثار اریکا شنووت از بهترین آثار علمی برای پیشبرد مبارزات در مقابله با دیکتاتوری‌ها به شمار می‌رود.
پیشتر نیز جین شارپ استاد دانشگاه‌هاروارد، که پدر فکری مقاومت مدنی خوانده می‌شود، در آثار گرانقدری مبارزه مدنی را به عنوان موثرترین روش مبارزه به آزادیخواهان توصیه کرده است. شارپ در کتاب «از دیکتاتوری به دمکراسی» اصول و قواعد مبارزه مدنی را توضیح داده است[۲]. هرچند این کتاب حدود بیست سال از انتشار آن گذشته است، اما هنوز برای مبارزان آزادیخواه حاوی نکات ارزشمندی است. وی حاصل یک عمر مطالعات و حضور خود در جامعه مدنی در کشورهای مختلف را در پیوست این کتاب، در قالب ساز و کار و تکنیک‌هایی برای موفقیت در مبارزه علیه دیکتاتوری به صورت فهرست آورده است[۳]. مطالعه این فهرست نشان می‌دهد که ساز و کارهای مبارزه فقط به تظاهرات خلاصه نشده و در برگیرنده اقدامات گوناگون و تکمیلی است و طبیعتاً جامعه مدنی هر کشوری با توجه به ویژگی‌های خاص خود می‌تواند ترکیبی از این ساز و کارها را در دستور کار خود قرار دهد. درایت داشتن در ترکیب اینگونه اقدامات، نه تنها نظام را خسته و درمانده می‌سازد، بلکه باعث ریزش نیروهای هوادار آن نیز گشته و در نهایت دیکتاتور را به زانو در می‌آورد.
می‌بایست خاطرنشان ساخت که مبارزه مدنی با رفتار و روش‌های انفعالی متفاوت است. منظور از مبارزه مدنی فعال و موثر، اقداماتی است که می‌تواند استبداد را به زانو درآورد. بنابراین منظور از مبارزه مدنی و غیرخشونت‌آمیز انجام اقدامات فعال و هشیارانه و آگاهانه از سوی شهروندان در مقابله با دیکتاتوری و به گونه‌ای است که دست دیکتاتور را برای سرکوب مردم به این بهانه، به عنوان مثال، که آنها خشونت‌طلب بوده و یا اموال عمومی را دچار آسیب ساخته‌اند، می‌بندد. از نقطه نظر مطالعات علمی انجام شده در حوزه علوم سیاسی توسط متفکران برجسته در دانشگاه‌های معتبری مانند هاروارد، مبارزه مدنی این توان را دارد تا استبداد را به زانو در آورد. مطالعه این آثار می‌تواند برای فعالان جامعه مدنی و مبارزان راه آزادی مفید باشد.
همانگونه که توضیح داده شد، جین شارپ لیست مفصلی از اقداماتی را که می‌تواند فعالیت جامعه مدنی در مبارزه با استبداد را به پیش ببرد، تهیه کرده. از آنجا که طبق اطلاع نگارنده با وجود اینکه این فهرست به فارسی ترجمه شده ولی گویا با وسعت پخش نشده، در اینجا بخشی از موارد مطرح شده در لیست انتخاب شده و با توضیحاتی اندک در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد[۴].
تکنیک‌ها یا ساز و کار مبارزه مدنی با دیکتاتوری
| فریادها و سخنرانی‌ها در فضای عمومی (مانند سخنان و فریاد جوانان در معابر عمومی در تحریم انتخابات) نامه‌های مخالفت (امری و یا موضوعی) یا اعلام پشتیبانی (از برنامه و مواضع خاصی) اعلامیه‌های سازمان‌ها و نهادهای جامعه مدنی. صدور دادخواست‌های گروهی یا دستجمعی |
بیانیه‌های عمومی |
| تهیه شعارها، کاریکاتورها و نمادها (برای پیشبرد اهداف مبارزه) تهیه پوسترها و آگهی‌ها و نمایش آنها تهیه جزوات و کتاب‌ها (برای افزایش آگاهی‌های عمومی) استفاده موثر از رسانه‌های اجتماعی، به اشتراک گذاشتن ویدیو‌ها، پادکست‌ها، وبلاگ‌ها، و ایمیل‌ها بازنشر متن آهنگ‌هایی که یادآور گذشته مردم هستند. دیوارنویسی و زمین‌نویسی طراحی جوایز طنز برای نیشخند و تمسخر حکومت و زمامداران حمل پلاکاردهایی با یک تیکه چوب (یا گذاشتن روسری بر روی یک تکه چوب) تجمع گروهی و سریع ناپدید شدن |
ارتباط‌های مردمی |
| نمایش پرچم‌ها و رنگ‌های نمادین (که اهداف مبارزه را توضیح می‌دهند) پوشیدن و حمل نمادهای خاص در رابطه با افزایش توان مبارزه (مانند لباس سفید) انجام عبادات و آیین‌های مذهبی در مقابله با نظام آتش زدن به اموال خود (ریختن شیرها توسط دامداران در کف خیابان در مبارزات اخیر) چراغ‌ها را به شکل نمادین روشن کردن و یا بوق زدن ممتد. نمایش عکس‌ها از چهره‌هایی که کشته و یا مجروح شده‌اند برای یادآوری بی‌عدالتی نقاشی‌های اعتراضی تحقیر مسئولین (خودداری از استفاده از القاب برای مسئولین و طرفداران حکومت) اقدامات نمادین خلاقانه (در جریان بی آبی‌های سیستان و بلوچستان، آب دادن به حیوانات غیرخانگی تشنه برای بیان داشتن درد تشنگی مردم) |
اقدامات عمومی نمادین |
| دائما با مسئولین تماس گرفتن به اشکال مختلف و شکایات (برای خسته کردن آنها) طعنه زدن به مسئولان ایجاد گالری از عکس‌ها و کارهای تبهکاران رفتارهای محبت‌آمیز با نیروهای سرکوب البته در صورت ضرورت و به صورت انتخابی (به منظور وا داشتن آنها به نافرمانی. مثل گل دادن به سرباز‌ها) برپایی یادمان‌ها‌ی مختلف |
ایجاد فشار بر افراد رژیم (آنهایی که با حکومت همراه هستند) |
| طنز، شوخی، و تمسخر حکومت و مقامات در کارهای هنری اجرای نمایش‌ها و موسیقی متناسب با نیاز مردم هنگام مبارزات مدنی و یا برای تشویق آنان آواز و سرودخوانی متناسب با اهداف قیام |
نمایش و موسیقی |
| راهپیمایی‌های مختلف (به هر شکل ممکن) قطاری از ماشین‌ها و دیگر وسایل نقلیه درست کردن هم برای جلوگیری از تحرکات نیروهای سرکوب و هم برای دامن زدن به خشم بیشتر مردم و در عین حال مختل ساختن شبکه‌های عمومی |
تشکیل صف‌های مردمی |
| عزاداری سیاسی (استفاده از نمادهای سوگواری مانند غم و اندوه برای فرد از دست رفته با هدف نشان دادن مخالفت با حکومت) آتش زدن تصویر دیکتاتور و همراهان او تبدیل تشییع و خاکسپاری پیکر جانباختگان به تظاهرات سیاسی ادای احترام بر مزار و آرامگاه‌های (جانباختگان راه آزادی) |
بزرگداشت جانباختگان |
| تجمعات اعتراضی علیه حکومت و یا حمایت از جنبش آزادیخواهی برگزاری جلسات پوششی مانند مسابقات ورزشی و تبدیل ساختن آنها به ابزاری برای رساتر ساختن فریادهای مردم آموزش تکنیک‌های مبارزه مدنی در مقابله با دیکتاتوری |
تجمعات عمومی |
| قدم زدن‌های پیوسته (و در صورت ضرورت و برعکس عدم حضور در معابر در فراخوان‌های حکومتی) انصراف از پذیرش جوایز رسمی از سوی حکومت پشت کردن خود به مسئولین برای تحقیر آنان و یا ترک مکان‌هایی که آنها حضور دارند انواع و اشکال عدم همکاری اجتماعی |
انصراف دادن و خودداری از انجام اموری خاص |
| تحریم اجتماعی هواداران حکومت امتناع از شرکت در مجالس افراد و یا گروه‌هایی که هوادار حکومت هستند تحریم هواداران حکومت در مراسم مذهبی، سنتی و مراسم مشابه تحریم داخلی معامله با افراد و یا گروه‌های هوادار دولت |
از خود راندن آنهایی که با حکومت هستند |
| تعلیق فعالیت‌های اجتماعی، هنری، و ورزشی و امتناع از مشارکت در آنها کناره گرفتن از نهادهای اجتماعی، هنری، فرهنگی و ورزشی |
عدم همکاری در آداب و رسوم و یا نهادهای اجتماعی |
| خودداری از رفتن سر کار به بهانه بیمار بودن برای فلج کردن گردش کار دست از کار کشیدن به اشکال تاکتیکی بست نشستن در مکان‌هایی که به دلیل قداست نیروهای امنیتی نمی‌توانند مردم را از آن مکان‌ها بیرون برانند بطور موقت مکانی را به گونه‌ای دستجمعی رها کردن (مثلا تکایای مذهبی) شهر ارواح درست کردن (در خانه ماندن) |
ایجاد اختلال در نظام اجتماعی |
| امتناع از اجاره ساختمان یا زمین و یا فروش آنها به هواداران حکومت خودداری از تولید ابزارها و یا فرآورده‌هایی که می‌تواند باعث فشار بر حکومت شود امتناع تولیدکنندگان از فعالیت تولیدی و یا فروش محصولات خود به حکومت و هواداران آن اقدامات فلج‌کننده بخش حمل و نقل عمومی |
اقدامات اقتصادی |
| تعطیلی محل کار توسط کارفرما (به منظور ایجاد فشار بر کارمندان و کارکنان و ناراضی ساختن آنها) امتناع از کمک صنعتی به حکومت و هواداران آن (سازمانی از تولید خدمات اقتصادی و یا فنی به حریف خودداری می‌کند) اعتصاب عمومی بازرگانان (عمده‌فروش و یا خرده‌فروشان برای کاهش یا توقف جریان اقتصادی) |
اقدامات از سوی مالکین و مدیران |
| برداشتن سپرده‌های بانکی از بانک‌ها امتناع از همکاری مالی، امتناع از پرداخت عوارض و هزینه ارزیابی‌ها امتناع از پرداخت سودها و یا قرض‌ها قطع اعتبارات و اعتبار (قطع منابع مالی برای همکاران حکومت) |
اقدامات دارندگان منابع مالی |
| اعتصاب اعتراضی (برای مدت زمان مشخصی با هدف دادن بیانیه‌ای خاص تا برای یک هدف مشخص) راهپیمایی سریع و برق‌آسا (کوتاه‌مدت و اغلب در شرایطی که غیرقانونی اعلام شده‌اند) |
اعتصابات نمادین
|
| امتناع از کار اجباری و اعتراض زندانیان اعتصاب صاحبان صنایع دستی اعتصابات گروه‌های حرفه‌ای (مانند رانندگان شرکت واحد) اعتصابات سراسری در کشور (شامل امتناع از رفتن به مدرسه، حضور در محل کار، بستن فروشگاه‌ها و غیره) |
اعتصابات گروه‌های خاص |
| اعتصاب دستجمعی همه کارکنان یک شرکت اعتصاب کارگران صنایع یک منطقه اعتصاب از روی همدردی با دیگران بدون اینکه به حرفه آنها مربوط باشد |
اعتصابات در صنایع |
| اعتصاب محدود (اعتصاب سازمانیافته که طی آن تعدادی از کارگران در یک دوره زمانی مشخص کار خود را متوقف می‌کنند) اعتصاب با قصد ایجاد مانع (اتحادیه‌ها هر بار یک شرکت را به اعتصاب می‌کشانند) اعتصاب برای کاهش سرعت ( انجام کند کار و ناکارآمد برای تضعیف فرایند تولید) دقت زیاد به رعایت قانون برای کاهش سرعت کار استعفای دستجمعی اعتصاب محدود (در روزهای خاص، مواقع خاص، یا بخشی از کار) |
اعتصابات محدود |
| اعتصاب عمومی شده (همزمان در چندین صنعت که همه کارگران در آن درگیر نمی‌شوند) اعتصاب عمومی (توسط کارگران مشاغل و صنایع مختلف در یک منطقه برای به بن‌بست کشاندن اقتصاد) به تعطیلی کشاندن اقتصاد (اعتصاب عمومی و همراه با اعتصاب بازرگانان) |
اعتصابات زنجیره‌ای در صنایع و متوقف ساختن فعالیت‌ها |
| تحریم نهادهای قانونگذاری (امتناع از خدمت در شاخه‌های قانونگذاری حکومت). تحریم انتخابات امتناع از انجام تعهدات در مقام‌ها و مشاغل دولتی تحریم ادارات و ارگان‌های دولتی (امتناع از مراوده با یک سازمان دولتی یا سازمان مشابه آن) تحریم سازمان‌های تحت حمایت دولت و امتناع از مراوده و معامله یا همکاری با آنها امتناع از کمک به مأموران اجرای قانون (امتناع از تأمین اطلاعات یا کمک به پلیس، ارتش یا ارگان‌های اجرایی آنها) حذف علائم و نام‌های تجاری و تغییر علائمی که به حکومت مربوط می‌شوند و به آن کمک می‌کنند |
عدم همکاری شهروندان با حکومت |
| پذیرش دستور مافوق در صورت ناچاری اما انجام آن با اکراه و سرعت پایین کوتاهی در انجام وظایف در هرزمانی که سرپرست حضور نداشته باشد امتناع گسترده از پیروی از قوانین و مقررات و یا کارشکنی در آنها نافرمانی پنهان (اقدامی که به ظاهر درست هستند، اما درواقع اختلال ایجاد می‌کنند) پنهان کردن، فرار کردن، و هویت‌های دروغین |
گزینه‌های دیگر شهروندان |
| اکراه کارمندان دولت در اجرای برخی دستورات ایجاد اختلال در خطوط فرماندهی و اطلاعات (دخالت عمدی در زنجیره فرماندهی و ارتباطات) با ظرافت و دقت تلاش برای ناکارآمد ساختن دولت ناکارآمدی عمدی و عدم همکاری گزینشی عدم همکاری با دیگر ادارات، وزارتخانه‌ها، آژانس‌ها طفره رفتن و تاخیرهای شبه‌قانونی (وضع قوانینی که مانع دستورات سطح بالاتری از دولت می‌شوند اما با آنها منافات مستقیمی ندارد) |
اقدامات کارکنان دولت |
| تغییر در نمایندگی‌های دیپلماتیک و سایر نمایندگان (تغییر در کارکنان و یا ساختارهای دیپلماتیک برای نشان دادن عدم تأیید سیاست‌ها یا اقدامات دولت خارجی تأخیر و لغو رویدادهای دیپلماتیک (لغو رویدادهای برنامه‌ریزی شده برای نشان دادن عدم تأیید از دولت خارجی) جلوگیری از به رسمیت شناختن دیپلماتیک (امتناع از به رسمیت شناختن مشروعیت دولت یک کشور) قطع روابط دیپلماتیک امتناع از دعوت به عضویت در یک گروه بین‌المللی اخراج از سازمان‌های بین‌المللی |
اقدامات بین‌المللی دولت‌ها |
| امتناع از خوردن غذا برای فشار اخلاقی به حکومت اعتصاب غذایی که در آن شرکت‌کنندگان به نوبت غذا نمی‌خورند می‌گیرند تا مدت اعتصاب طولانی شود آزار و اذیت بدون خشونت با گماشتگان حکومت بارگذاری بیش از حد بر روی تارنماهای حکومتی با ارسال درخواست‌های زیاد و مکرر خود را به شکل دلقک درآوردن در مکان‌های عمومی برای تمسخر گماشتگان حکومت |
اقدامات روانشناسانه |
| جلوگیری از حرکت وسایل نقلیه عمومی یا جلوگیری از ورود به ساختمان‌ها با چسباندن زیاد خود به اشیا و چیزهایی دیگر نشستن در یک مکان به منظور جلوگیری از دسترسی بیشتر به فضا ، که بطور معمول فعالیت معمول را مختل می‌کند ایجاد اختلال در توانایی حکومت در استفاده از دستگاه‌های ارتباطی فن‌آوری ایجاد موانع سه پای که به سختی می‌توان از آن عبور کرد ایجاد موانع به شکل چهارگوش به عنوان نوعی سپر در مقابل نیروهای دولتی در مکان‌های آبی بستن را‌ه‌ها و خطوط دریایی توسط قایق‌ها جمع شدن در مکان‌های خاص اما با قابلیت جابجایی سریع بستن خود به درختان خیابان و یا تیر چراغ برق موانع فیزیکی در مسیر نیروهای دولتی قرار دادن برای جلوگیری اجرای وظیفه آنها همراهی با اشخاص مهم در مبارزه که ممکن است در خطر باشند به زنجیر کشیدن خود و یا دیگران مانند استفاده از دستبند، زنجیر، قفل دوچرخه و غیره برای نشان دادن اعتراض از بین بردن اسناد دولتی برای ایجاد اختلال در گردش کار دولت خسارت وارد کردن به اشیایی که حکومت از آن برای سرکوب استفاده می‌کند پوشاندن و یا رنگ زدن به سمبل‌ها و یا علائمی که حکومت از آنها استفاده می‌کند |
مداخلات فیزیکی |
| بطور سنجیده و آگاهانه حجم حضور در یک مکان را بالا بردن برای ایجاد اختلال در سازمان طولانی ساخت انجام کاری با هدف کاهش کارآیی زیاد صحبت کردن در یک رویداد و یا قطع سخن یک فرد با پرسش‌های بی ربط سخنرانی‌های طولانی در جلسات برای جلوگیری از تصمیم‌گیری نمایش‌های عمومی و غیرمنتظره برای شوک دادن برپایی نمایش‌های طنز که مثلا فردی بی‌صلاحیت برای انجام کاری داوطلب می‌شود افشا ساختن ماهیت پلید کسانی که در حکومت هستند رخدادهای طراحی شده از سوی حکومت را خراب کردن. به عنوان مثال صحبت کردن بی‌موقع و بی‌ربط با آن استفاده از وسایل ارتباطی و خبررسانی پنهان اختلال در ایجاد سخنرانی مقامات با بلند صحبت کردن، سوت زدن و… |
مداخلات اجتماعی |
| اعتصاب معکوس (بیشتر از حد معمول کار کردن در زمانی که قرار نیست کار را ادامه داد) خرید عمدی کالاهای خاص برای جلوگیری از دسترسی حریف به آنها توقیف دارایی‌ها (ممانعت از دسترسی حریف به حساب‌های بانکی، پرداخت سود، حق چاپ یا حق ثبت اختراع یا دارایی‌های مشابه) افشاگری تجارت غیرقانونی و یا غیراخلاقی بانک‌ها، مشاغل، شرکت‌ها و غیره |
مداخلات اقتصادی |
| افشای اطلاعات برای ایجاد واکنش در مردم افزایش بار زیاد در سیستم برای کاهش کارآیی آن افشای نام ماموران حکومتی مخفی و اطلاعاتی انجام اقدامات عامدانه برای دستگیری و زندانی شدن جهت تحمیل بار اضافی بر رژیم نقض عمدی، آشکار و مسالمت‌آمیز قوانین، احکام و مقررات ایجاد مخفیانه موارد حقوقی برای بارگذاری بسیار زیاد بر سیستم |
مداخلات سیاسی |
*دکتر محمود مسائلی بنیانگذار و دبیرکل افتخاری اندیشکده بین‌المللی نظریه‌های بدیل؛ با مقام مشورتی نزد سازمان ملل متحد؛ بنیانگذار و مدیر مرکز مطالعات عالی حقوق بشر و توسعه دمکراتیک؛ اتاوا؛ کانادا
[۱][۱] Erica Chenoweth and Maria J. Stephen. (2012). Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Works. Colombia University Press. And Erica Chenoweth and Maria J. Stephen. (2021). The Role of External Support in Nonviolent Campaigns: Poisoned Chalice or Holy Grail? International Center on Nonviolent Conflict
[۲] Gene Sharp. (2002). From Dictatorship to Democracy. The Albert Einstein Institution
[۳] آقای شارپ در کتاب دیگری اینگونه اقدامات برای تقویت مبارزه مدنی را توضیح داده است. نگاه کنید به:
Gene Sharp. (2012). Sharp’s Dictionary of Power and Struggle: Language of Civil Resistance in Conflicts. Oxford University Press
[۴] The following works may also help a better understanding of the mechanisms of the civil resistance: Holmes, R. L., & Cicovacki, P. (2013). The ethics of nonviolence. New York: Bloomsbury AcademicSharp, G., Miller, C. A., & Paulson, J. (2013). Waging nonviolent struggle 20th century practice and 21st century potential. Winnipeg, Manitoba: Media Production Services Unit, Manitoba Education. Maria J. Stephan. (Eds.). Civilian Jihad: Nonviolent Struggle, Democratization and Governance in the Middle East. New York: Palgrave MacMillan
