حمید انزابی – به تازگی یکی از مسئولین وزارت صمت خبر از کشف معدن لیتیومی با ذخیره ۸ میلیون و پانصد هزار تن کانسنگ لیتیوم داده است. اصل مطلب و خبر را می‌توان قابل توجه و اهمیت قلمداد کرد چرا که لیتیوم یک عنصر شیمیایی طبیعی و فلزی نرم و سبک با چگالی کم است که امروزه با گسترش تکنولوژی در زندگی بشر اهمیت بیشتری پیدا کرده و ممکن است کمیاب شود.
عنصر «Li» در جدول تناوبی، به یک عنصر حیاتی در عصر امروز تبدیل شده است و برای ساخت باتری‌های «لیتیوم یون» مورد استفاده در بسیاری از وسایل مصرفی روزانه از جمله کامپیوتر، لپ‌تاپ، تلفن‌های هوشمند، اتومبیل‌های الکتریکی و پهپادها به کار می‌رود.
با این حال، عدم دقت در متن خبر، باعث به وجود آمدن اشتباه محاسباتی شده که یک موج رسانه‌ای در خبرگزاری‌های داخلی و خارجی ایجاد کرده و این اشتباه تا جایی پیش رفته که اطلاعات آن در صفحه ویکی‌پدیا مربوط به کشورهای تولیدکننده لیتیوم ، ایران در رتبه‌بندی سوم قرار گرفته و به نظر می‌رسد شخص ویرایش‌کننده دانش و یا درک درستی از این موضوع نداشته که در صفحه مربوط به تولیدکنندگان این عنصر دست به ویرایش زده ، حال آنکه ما در ابتدای راه و تنها در صدر اخبار اکتشاف این عنصر قرار داریم.
قبل از پرداختن به این موضوع به اکتشاف و استخراج لیتیوم در جهان و کشورهای مهم و ذخایر آنها می‌پردازیم.
طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده ، چهار عملیات معدنی در استرالیا، دو عملیات آب نمک در آرژانتین و شیلی، و دو عملیات آب نمک و یک عملیات معدنی در چین بیشترین تولید جهانی لیتیوم را در سال ۲۰۲۱ به خود اختصاص داده‌اند.
بزرگترین تولیدکننده لیتیوم در جهان، Albemarle Corporation، در معدن «شیلی سالار د آتاکاما» با مشارکت دومین تولیدکننده بزرگ Sociedad Química y Minera de Chile (SQM) فعالیت می‌کند.
«سالار د آتاکاما» تقریباً یک چهارم عرضه کنونی لیتیوم جهان را در خود جای داده و از دهه ۱۹۸۰ فعال است.
بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ ، مصرف لیتیوم در باتری‌ها بطور متوسط سالانه ۲۰ درصد افزایش داشته است.
در دهه بعد این رقم برای باتری‌ها به ۱۰۷ درصد در سال افزایش داشته و مصرف کلی لیتیوم بطور متوسط سالانه ۲۷ درصد افزایش یافت.
بر اساس گزارش بلومبرگ NEF پیش‌بینی می‌شود که تقاضا برای لیتیوم تا اواسط دهه تقریباً سه برابر از سطح سال گذشته باشد، بنابراین، امنیت عرضه لیتیوم به اولویت اصلی شرکت‌های فناوری در آسیا، اروپا و ایالات متحده تبدیل شده است.
اما به ایران و خبر اکتشاف لیتیوم در هفته اخیر و تاریخچه این موضوع می‌پردازیم.
نیک‌آهنگ کوثر زمین‌شناس و روزنامه‌نگار حوزه آب در مصاحبه‌ای با صدای آمریکا VOA در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ می‌گوید، اگر انگیزه‌هایی برای جلوگیری از احیای دریاچه‌های شور ایران وجود داشته باشد، باید دید چه مجموعه‌هایی پشت این ماجرا می‌توانند باشند که اینقدر قدرت داشتند که بتوانند مانع ورود آب به دریاچه ارومیه بشوند، به گفته نیک آهنگ کوثر، «اگر خبر معدن‌کاوی لیتیوم به این نحو درست باشد، باید منتظر خسارت‌های بعدی هم باشیم.»
ایرنا خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی اواسط شهریور در گزارشی تأکید کرد که خشکیدن این منابع آبی مهم ایران «در پس خود منابع مالی زیادی» به واسطه «استخراج لیتیوم» به همراه دارد.
در این گزارش بدون ذکر جزئیات بیشتر، با استناد به «گزارش‌های رسانه‌ای» اشاره شده است که «شاید» وجود لیتیوم در کف این دریاچه‌ها را بتوان به عنوان یک احتمال در تعلل مقامات حکومتی ایران در احیای دریاچه‌ها از جمله ارومیه مطرح کرد.
در این گزارش به خشک شدن دریاچه‌های نمک قم، حوض سلطان، بختگان، هامون، کافتر، مهارلو، پریشان، طشک، جازموریان، و اینبار ارومیه، و همچنین تالاب گاوخونی اشاره شده است. از این میان بر اساس «اکتشافات پهنه‌های معدنی در سال ۱۳۹۳»، دریاچه نمک قم، تالاب حوض سلطان، و دریاچه ارومیه از جمله «مهمترین منابع غنی لیتیوم» نام برده شده‌اند.
لیتیوم در سفره‌های زیرزمینی زیر بیابان‌های نمکین یافت می‌شود و از نمک و سنگ سخت به دست می‌آید و رسوبات منابع آبی شور عیار بالاتری از آن را تأمین می‌کنند، بطوری که اقیانوس‌ها «حدود پنج هزار برابر» بیش از خشکی این عنصر گرانبها را در خود دارند.
آیا دلیل خشکاندن دریاچه‌های نمکی ایران و بخصوص دریاچه ارومیه می‌تواند به دلیل استخراج لیتیوم باشد؟ اگر چنین است آیا این امر واقعا به قیمت آوارگی و کوچ اجباری بیش از ده میلیون نفر جمعیت در آذربایجان شرقی، غربی و حومه آن صورت گرفته می‌گیرد؟!
به اصل موضوع و میزان اکتشاف لیتیوم اعلام شده در همدان نیز برگردیم و فارغ از درست یا غلط بودن آن به محاسبه کلی بر اساس معیارهای موجود بپردازیم.
با احتساب ۱ تا ۱/۵ درصد اکسید لیتیوم (LiO۲) بر میانگین معیار و خلوص جهانی که معادل ۰/۱۸ تا ۰/۲۹ درصد لیتیوم خالص می‌شود و با فرض اینکه عیار معدن مربوطه نیز در همین دامنه قرار داشته باشد، اگر این اعداد را در ذخیره ۸/۵ میلیون تنی اعلام شده ضرب کنیم، حجم ذخیره لیتیوم خالص این معدن بین ۱۵ تا ۲۴ هزارتن برآورد می‌شود که با احتساب قیمت هر کیلوگرم ۵۰ دلار در بازار جهانی و نوسانات نرخ آن به رقمی معادل ۷۰۰ تا ۹۰۰ میلیون دلار خواهیم رسید.
آیا ایران اقبال فروش این کالای باارزش را در پی تحریم‌های پولی و بین‌المللی خواهد داشت یا این موضوع هم صرفاً به منزله اهرم فشاری دیگر برای مانور سیاسی و چانه‌زنی در موضوعات مورد منازعه خواهد بود، مضافاً اینکه آیا پس از کسر هزینه‌های استخراج و تولید، این محصول در مرحله سوددهی خواهد بود؟
نکته دیگر اینکه این حجم از ذخیره در مقایسه با ذخایر کشور‌هایی نظیر شیلی (با ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار تن ذخیره درجا)، استرالیا (با ۵ میلیون و ۷۰۰ هزار تن ذخیره درجا) و آرژانتین (با ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تن ذخیره درجا) مقدار زیادی محسوب نمی‌شود.
و اما اصلی‌ترین نکته اینکه استخراج و تولید هر تن لیتیوم به گفته کارشناسان، به نیم میلیون گالن آب (معادل دو میلیون لیتر آب) نیاز دارد، بطوری که در شیلی که بارش سالانه «نیم اینج» (معادل ۱۲/۷ میلی‌متر) است، استخراج لیتیوم «حدود ۶۵ درصد» از منابع آبی منطقه را مصرف می‌کند و با دامن زدن به خشکسالی مشکلات مردم منطقه را بیشتر می‌کند.
این موضوع در حالی مطرح می‌شود که ایران طی دو دهه اخیر در بدترین شرایط از نظر میزان بارندگی و خشکسالی در وضعیت بحرانی قرار دارد بطوری که در مورد طرح‌های توجیهی و انتقال آب تصمیم گرفته شده و در حال اجراست.
و اما پرسش اساسی اینجاست: چه سیاستی در پس خشکاندن اقلیم ایران و طرح‌های انتقال آب و دیگر سیاست‌های غلط محیط زیست قرار داشته و همچنان نیز ادامه دارد.
در پایان با توجه به تداوم تخریب محیط زیست ایران و پیش‌بینی‌هایی که بر اساس شواهد عینی درباره دهه‌های پیش رو می‌شود، باید گفت: اهورامزدا این کشور را از دشمن، از خشکسالی و از دروغ حفظ نماید.
*حمید انزابی کارشناس حوزه نفت و انرژی
