مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی از کسری مخازن زیرزمینی به میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب در چهار دهه اخیر خبر داده و تأکید کرده امنیت آبی منتج از امنیت غذایی کشور در سال‌های آینده با مخاطرات جدی‌تر روبرو می‌شود.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بحران آب در ایران پرداخته و نسبت به امنیت آبی و در پی آن تهدید امنیت غذایی در سال‌های آینده هشدار داده است.
در این گزارش تأکید شده که بحران آب در ایران فقط ناشی از تغییرات اقلیمی نیست بلکه «سوء مدیریت و عدم وجود برنامه‌ریزی در بخش آب» نیز در این بحران دخیل بوده است. از این رو مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: «مدیریت کارآمد بحران آب نیازمند حکمرانی با کیفیت است» چرا که «کیفیت حکمرانی در نهایت به تغییرات در تقاضای مصرف آب و توسعه بخش کشاورزی و همچنین ارتقای بهره‌وری به ویژه در بخش کشاورزی منجر می‌شود.»
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌افزاید: «بررسی ارتباط بین متغیر‌ها نشان می‌دهد کمبود آب موجب افزایش فشار اجتماعی شده و دولت‌ها را مجاب به پرداخت یارانه در حوزه آب می‌کند و این رویکرد انگیزه برای استفاده بهره‌ور و بهینه از آب را کاهش می‌دهد.»
این گزارش همچنین «خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی» را برنامه «بلندپروازانه» دولت‌ها در سال‌های گذشته خوانده و نوشته که در دهه‌های اخیر نیاز غذایی و صنعتی آب‌بر جمعیت از ظرفیت منابع آبی موجود برای تولید مورد نیاز فراتر رفته است. یعنی اگر هدف خودکفایی، تولید محصولات غذایی مورد نیاز جمعیت در کشور باشد، «با الگوی فعلی (مصرف غذا و تولید محصولات کشاورزی)، منابع آب کافی برای پاسخگویی به آن وجود ندارد. این شرایط به صورت اضافه برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی بروز پیدا کرده که به بحران آب دامن می‌زند.»
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با ارائه آماری نوشته که شاخص وابستگی کشاورزی به منابع آب زیرزمینی بطور معناداری در ایران بیشتر از سایر مناطق جهان است. برای مثال این شاخص در آسیا ۳۸/۵ درصد، در خاورمیانه ۴۶/۲ درصد، در آفریقا ۱۸/۲ درصد، در امریکا ۴۵/۷ درصد و در اروپا ۲۹/۵ درصد است؛ در حالی که این شاخص در ایران ۶۲/۱ درصد شده است!
در ادامه آمده که با افزایش شاخص وابستگی کشاورزی به منابع آب زیرزمینی تهدیدپذیری کشاورزی و امنیت غذایی از نوسانات منابع آب زیرزمینی بیشتر می‌شود. کسری مخازن دشت‌های کشور و شور شدن آنها و مهاجرت مردم ساکن این نواحی و ایجاد توزیع جمعیتی نامتوازن، از مواردی است که ارتباط این شاخص را با امنیت آبی و امنیت اجتماعی نیز روشن می‌سازد.
در مقابل، بالا بودن شاخص وابستگی کشاورزی به منابع آب زیرزمینی، شاخص بهره‌وری آب هم در ایران از متوسط جهانی بسیار کمتر است.
کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس معنقدند که علت اصلی کم بودن شاخص بهره‌وری آب از متوسط جهانی را می‌توان در برداشت و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و همچنین قیمت بسیار پایین یا مجانی بودن آب در این بخش جست‌وجو کرد. پایین بودن مقدار این شاخص در حقیقت بیانگر این است که در شرایط بهره‌وری موجود، پتانسیل تحت‌الشعاع قرار گرفتن امنیت آبی و در نتیجه امنیت غذایی بالاست. با ایجاد خلل در شرایط امنیت آبی با توجه به زمانبر بودن افزایش بهره‌وری، آسیب‌های چشمگیری می‌تواند به امنیت غذایی وارد شود.
بر اساس آمارها شاخص بهره‌وری آب در امریکای شمالی ۲۰/۲ درصد، در اروپا ۸/۴ درصد و در شرق و جنوب شرق آسیا ۳۰/۴ درصد بوده، اما در ایران به بیش از ۷۵ درصد رسیده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید کرده که شرایط به گونه‌ای است که در مقیاس‌های مکانی کوچک‌تر از کل کشور (مثلا مقیاس حوضه‌های آبریز درجه دو یا استان‌ها)، در برخی موارد وضعیت «شکست» حاصل شده و تحت این شرایط مصارف آب از منابع تجدیدپذیر مربوطه پیشی گرفته است.
ذر ادامه هشدار داده شده که مصارف از منابع استاتیک زیرزمینی که طی سالیان متمادی ذخیره شده است، تأمین می‌شود که این موضوع به کسری مخزن می‌انجامد. نتیجه چنین روندی اختلال در امنیت غذایی و در نتیجه ناپایداری محیط زیست، ناامنی اجتماعی و سیاسی خواهد بود.
سال‌هاست که کارشناسان نسبت به وضعیت آبی ایران هشدار می‌دهند. آمارهای ارائه شده از سوی دولت درباره وضعیت ذخایر آب پشت سدها، منابع آب زیرزمینی و اثرات کاهش این منابع، از جمله فرونشست‌ها و خشکی دشت‌ها، و همچنین تنش‌های آبی در شهرها و استان‌های مختلف نیز نشان از آینده‌ای تکاندهنده در کشور در صورت ادامه رویه‌ی کنونی است.
تازه‌ترین گزارش‌ها درباره وضعیت ذخایر آبی کشور که امروز دوشنبه اول آبان‌ماه منتشر شده نشان می‌دهد پرشدگی ۸ سد در استان های خراسان رضوی، هرمزگان، کرمان، گلستان و سمنان کمتر از ۴۸ درصد است.
فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب با اعلام این خبر گفته که سد «طرق» در خراسان رضوی از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۲ مهر، سه میلیون مترمکعب موجودی آب دارد که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۶۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد و میزان پرشدگی آن ۸ درصد است.
سد «سرنی» در استان هرمزگان نیز اکنون ۱۳ میلیون متر مکعب آب دارد که در مقایسه با مدت مشابه سال آبی قبل ۶۱ درصد کاهش داشته و درصد پرشدگی ۲۱ درصدی دارد، همچنین سد «استقلال» هرمزگان از ابتدای سال آبی جدید تا ۲۲ مهر ۷۳ میلیون مترمکعب آب داشته که در مقایسه با زمان مشابه در سال گذشته ۵۳ درصد کاهش را نشان می‌دهد؛ میزان پرشدگی این سد ۳۰ درصد بود.
سد «نساء» استان کرمان هم با ۴۰ میلیون مترمکعب موجودی آب با کاهش ۵۲ درصدی نسبت به سال گذشته روبه‌رو بوده و درصد پرشدگی ۲۴ درصدی را نشان می‌دهد؛ همچنین، سد «جیرفت» کرمان هم ۸۲ میلیون مترمکعب آب دارد که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۷ درصد کاهش نشان می‌دهد که میزان پرشدگی این سد به ۲۵ درصد رسیده است.
کاهش حجم آب سد «وشمگیر، گلستان، بوستان» گلستان نسبت به سال گذشته ۵۲ درصد است که این سد خشک شده و هیچ آبی ندارد.
سد دامغان در استان سمنان با هشت میلیون متر مکعب موجودی آب با کاهش ۲۸ درصدی نسبت به سال آبی گذشته روبرو شده است؛ البته میزان پرشدگی این سدهم از ابتدای سال آبی ۴۸ درصد است.
فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب پیشتر در نیمه‌ی مهرماه با بیان اینکه ۵ استان در سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۱ بالای ۳۰درصد کاهش بارش داشته‌اند و در وضعیت قرمز آبی هستند گفته بود که «استان‌های تهران، قزوین، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان رضوی ۵ استانی هستند که به لحاظ کاهش بارش‌ها و تداوم سال‌های خشک، ورودی سدها و آبخوان‌های آنها نیز پایین بوده است.»
او افزوده بود که «۱۴ درصد کاهش بارش‌ها در سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۱ نسبت به سال‌های نرمال، درست بعد از دو سال بسیار کم‌آب و خشک، باعث شده به شدت رودخانه‌های ما کم‌آب شود.»
فیروز قاسم‌زاده با بیان اینکه استان‌های جنوب غرب کشور در سال آبی اخیر وضعیت مطلوب‌تری داشتند تاکید کرد: «از طرف دیگر، استان‌هایی مثل خراسان رضوی با ۴۶ درصد کاهش بارندگی مواجه شدند و این نصف شدن میزان بارندگی‌ها، در ادامه سال‌های خشک، موجب شد تا ورودی سدها در این استان نزدیک به صفر باشد و سد دوستی، به عنوان مهمترین سد در این منطقه، هیچ ورودی در سال آبی گذشته نداشت.»
او تهران را به لحاظ کاهش بارندگی جزو استان‌های قرمز کشور دانست و افزود: «بطوری که در سال آبی اخیر، حدود ۳۰ درصد کاهش بارندگی داشته است.»
علی بهادری جهرمی سخنگوی دولت سیزدهم نیز روز پنجشنبه ۱۳ مهر در جمع نمایندگان تشکل‌های دانشجویی در دانشگاه اصفهان اعلام کرد: «۳۰۰ نقطه پرتنش آبی در کشور وجود داشته که متاسفانه در دولت پیشین در اولویت قرار داده نشده و منابع مناسبی برای آن تخصیص داده نشده است.»
سخنگوی دولت گفته که «نامه‌ای در چند روز پایانی دولت قبل در مرداد ۱۴۰۰ از سوی رئیس سازمان برنامه و بودجه برای دفتر رئیس جمهور وقت ارسال می‌شود که خواستار تامین منابع می‌شوند، اما پاسخ می‌گیرند که خزانه خالی است و منبعی تخصیص داده نمی‌شود. پیشرفت پروژه به حدی انجام نشده که فکر می‌کنند پروژه انتقال آب نیز نشدنی است.»
سخنگوی دولت رئیسی با رد موضوع اثر نداشتن پروژه انتقال آب از خلیج فارس در بهبود مشکلات آبی ادعا کرد: «ده‌ها سال جملاتی گفته شده و وعده‌هایی داده شده که انجام نشده و طبیعی است که دانشجو فکر کند این راهکارها چون انتقال آب، کمک‌کننده نیست. در هر حال بطور قطع می‌گوییم که قابل انجام و کمک‌کننده است و در این ۲ سال بسیاری از ابعاد آن انجام شده، می‌شود و باید بشود.»
او ادامه داد: «اگر خطوط انتقال آب را مشاهده کنید، می‌بینید که می‌توان آب دریا را شیرین کرد. ما نیز تکنولوژی آن را داریم و می‌توانیم.»
در روزهای نخست مهرماه رئیس مرکز ملی اقلیم و خشکسالی سازمان هواشناسی نیز در همین ارتباط گفته بود: «کم بارشی‌های سه سال گذشته در کشور به حدی بوده است که اگر میزان کمبود بارش نسبت به شرایط نرمال را در برخی مناطق کشور جمع بزنیم، گویی عملا یک سال هیچ بارانی در کشورمان نباریده است.»
به گفته احد وظیفه تداوم کم‌بارشی‌ها در سه سال متوالی نیز باعث شده است که در بسیاری از مناطق کشور، رطوبت خاک از بین برود و این در حالی است که در این مدت، مصرف بالای آب به خصوص در بخش کشاورزی ادامه داشته و به ویژه برداشت‌های فراوانی از سفره‌های آب زیرزمینی صورت گرفته است.
احد وظیفه تأکید کرده بود: «حتی اگر در پاییز و زمستان امسال شاهد فصل‌های بسیار پربارشی باشیم، باز هم معضل کم‌آبی در کشورمان برطرف نخواهد شد، زیرا سه سال آبی متوالی است که اغلب نقاط کشورمان با کم‌بارشی محسوسی مواجه است.»
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در شهریورماه گزارشی درباره وضعیت آبی کشور منتشر کرد که در آن شاخص‌های بخش آب در سه ماه نخست مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی شاخص‌های مهم آب و هواشناسی کشور در این گزارش نشان می‌داد که میانگین بارش کل کشور از ابتدای سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ تا انتهای خردادماه سال ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته روند افزایشی داشته، اما نسبت به میانگین بلندمدت به میزان ۱۴ درصد کمتر است و از مجموع ۳۱ استان کشور، ۲۲ استان دچار کاهش بارش شده‌اند.
