چندی پیش پروفسور ادموند هرزیگ در «انجمن ایران» درباره بازرگانان ارمنی اصفهان در سده‌های ۱۷ و ۱۸ میلادی سخنرانی کرد. «انجمن ایران» قدیمی‌ترین مرکز ایرانشناسی در بریتانیاست که در سال ۱۹۳۵ تاسیس شد. ادموند هرزیگ مورخ و نویسنده بریتانیایی و در حال حاضر استاد کرسی فارسی‌شناسی و عضو هیئت علمی شرق‌شناسی در دانشگاه آکسفورد است. او همچنین به عنوان استاد ایرانشناسی در دانشگاه منچستر خدمت کرده است.
هرزیگ در آغاز سخنان خود گفت که برای ورود به مبحث باید پس‌زمینه‌ای از فعالیت بازرگانان ارمنی در جلفای قدیم در نخجوان را ترسیم کنیم. جلفای قدیم موقعیت جغرافیایی خاصی در کرانه رود ارس و بین جمهوری آذربایجان کنونی و ایران دارد. جلفای قدیم در اواسط قرن ۱۶، شهری کوچک در فاصله‌ای نزدیک به پایتخت اول پادشاهان صفوی، تبریز، قرار داشت. بازرگانان ارمنی این شهر نقش مهمی در صادرات ابریشم تولید شده در اطراف دریای کاسپین به امپراتوری عثمانی داشتند. ابریشم اساساً در گیلان و شروان تولید می‌شد و از راه زمینی به مرکز پخش آن در لاوانت عثمانی، یعنی حلب کنونی، می‌رسید و از آنجا راهی ونیز در ایتالیا می‌شد.
بر رودخانه ارس در نزدیکی شهر جلفا پلی از قرون وسطا قرار داشت که به واسطه موقعیت خاص خود بهترین مکان برای اخذ مالیات از کاروان‌های بازرگانی به شمار می‌رفت که عمدتاً راهی امپراتوری عثمانی بودند. مالیات به صورت سکه در واحدهای پولی سرزمین‌های مختلف پرداخت می‌شد. حاکم جلفا سکه‌های اخذشده را ذوب می‌کرد و به صورت واحد پولی نخجوان در می‌آورد. به همین دلیل در فاصله‌ای کوتاه شهر کوچک جلفا از ثروت نسبتاً عظیمی برخوردار شد.
از اواخر قرن ۱۶میلادی بازرگانان ارمنی انحصار صادرات ابریشم ایران و واردات اجناس اروپایی از جمله پارچه ابریشم از اسپانیا به ایران را به دست گرفتند. در همین دوره بود که بازرگانان ارمنی جلفا توجه اروپائیان را به سوی خود جلب کردند. به تدریج آنان حتی فراتر از ونیز در شهرهای دیگر اروپایی مانند مارسی هم اقامت گزیدند.
بازرگانان ارمنی جلفا از این امتیاز برخوردار بودند که به دلیل مسیحی بودن نزدیک به ملل اروپایی شمرده می‌شدند و در عین حال آشنایی نزدیکی با ملل خاورمیانه داشتند. به همین دلیل می‌توانستند نقش واسطه‌ی قابل اطمینانی را برای دو طرف ایفا کنند. گذشته از این، به دلیل حساسیت‌هایی که سنی‌های عثمانی نسبت به شیعه‌های ایرانی داشتند، امکان تجارت برای بارزگانان مسلمان ایرانی در عثمانی کمتر بود. در نتیجه ارامنه‌ی مسیحی حجم بسیار بالای تجارت ابریشم را در اختیار خود گرفتند.
در همین دوره موفقیت، بازرگانان ارمنی توجه ویژه‌ی پادشاهان صفوی و به خصوص شاه عباس اول را جلب کردند.
در سال ۱۶۰۴ میلادی زمانی که شاه عباس در مقابل لشکریان پیروزمند عثمانی به سرعت در حال عقب‌نشینی بود برای محروم کردن قوای عثمانی از امکان تجدید قوا، اهالی جلفا و مناطق بزرگی از نخجوان شامل ارامنه، آشوری‌ها و مسلمانان را به زور به مناطق مرکزی ایران کوچاند. جالب توجه است که در برزخ کوچ اجباری و وضعیت اضطراری که پیش آمده بود، به فرمان شاه عباس سربازان قزلباش رفتار بهتری با ارامنه‌ی جلفا داشتند. ارامنه و بازرگانان ارمنی این فرصت را یافتند که بخش قابل توجهی از ثروت خود را به همراه ببرند. بعد از رسیدن به تبریز هم محله‌ی خاصی را در اختیار آنها قرار دادند.
بعدها وقتی ارامنه به اصفهان رسیدند، آن شهر از ۵ سال پیش یعنی ۱۵۹۹ به فرمان شاه عباس در حال بازسازی بود و گسترش عظیمی می‌یافت. میدان نقش جهان و خیابان چهارباغ در حال ساخت بودند. شاه عباس ارامنه‌ی جلفا را در جنوب زاینده‌رود در منطقه‌ای اسکان داد که توسط سی و سه پل به اصفهان مرتبط می‌شد. ارامنه‌ی جلفای نخجوان این منطقه‌ی نوساز را به یاد شهر قدیمی خود «جلفای نو» نامیدند.
ارامنه در جلفای نو از امتیازهای خاصی برخوردار بودند، از جمله ساختن کلیساهای متعدد و انجام مراسم مذهبی، به صدا درآوردن ناقوس‌ها برای دعوت به مراسم مذهبی و دعا. آنها اجازه‌ی برگزاری برخی جشن‌های مذهبی را در بیرون از اماکن مذهبی نیز داشتند که در برخی از آنها خود شاه عباس نیز حضور پیدا می‌کرد. خلاصه اینکه، وضعیت ارامنه جلفای نو، از وضعیت ارامنه‌ای که در اطراف دریای کاسپین و در فارس اسکان داده شده بودند بسی بهتر و حتی قابل مقایسه نبود.
رابطه‌ی خاص شاه عباس با ارامنه‌ی جلفا را بر بستر رابطه‌ی شاه با غلامان قفقازی خود و نیز با توجه به تضعیف نقش سران قزلباش در هرم نظامی پادشاهی صفویه باید مورد توجه قرار داد.
از همان زمان است که ارامنه‌ی جلفا نقش خاصی به عنوان نمایندگان دیپلماتیک و بازرگانی شاه عباس در اروپا پیدا کردند. همچنین تبدیل به میزبانان سیاحان، دیپلمات‌ها، بازرگانان و مبلغان مسیحی اروپایی در اصفهان شدند. از همین دوره ارامنه‌ی جلفا از نظر ایجاد و تقویت رابطه سیاسی و اقتصادی با اروپا، نقش مهمی ایفا می‌کردند.
از جلفای اصفهان بازرگانان ارمنی شبکه‌ی صادرات و واردات خود را بسیار گسترده‌تر از زمانی که در جلفای قدیمی در نخجوان زندگی می‌کردند درآوردند. علاوه بر این، انواع دیگری به اقلام صادراتی و وارداتی خود افزودند. از اواخر قرن ۱۷ بازرگانان ارمنی جلفا در تمامی مراکز عمده‌ی تجاری در دنیای آن زمان، از مانیل فیلیپین گرفته تا آمستردام و لندن حضور داشتند. ناگفته نماند که در آن زمان برای ابریشم خام کاسپین در هند تقاضای زیادی وجود نداشت بلکه تقاضا بیشتر برای فلزات قیمتی مانند طلا و نقره، منسوجات اعلا، سنگ‌های قیمتی و به ویژه جواهرات ساخته شده در ونیز بود. بازرگانان ارمنی با داشتن شبکه‌ی گسترده در اروپا این اقلام را به دست آورده و به هند صادر می‌کردند و به ثروت خود می افزودند.
از اواسط قرن ۱۷ بازرگانان ارمنی جلفا راه تجاری جدیدی را از کرانه‌های دریای کاسپین تا مسکو کشیدند و از آنجا با رسیدن به دریای بالتیک، راه صادرات به آمستردام و لندن را تسهیل کردند. البته چنین ابتکار عمل‌هایی و استفاده از آخرین تکنولوژی‌های زمانه تنها منحصر به بازرگانان ارمنی نبود. با توجه به همین، بازرگانان ارمنی همردیف بازرگانان اروپایی می‌شدند.
با سقوط خاندان صفویه بازرگانان ارمنی البته آسیب دیدند. سخنران گفت که به خصوص در دوران نادرشاه ارامنه‌ی جلفا تحت فشار زیادی بودند و بسیاری از آنان شهر را ترک کردند. ولی با وجود این، از آنجا که از شبکه‌ی گسترده و مستقری در گوشه و کنار جهان از جمله در هند، ایتالیا، روسیه و آسیای جنوب شرقی برخوردار بودند، همچنان توانستند به فعالیت خود ادامه دهند. به موازات موفقیت اقتصادی، ارامنه‌ی جلفا در حوزه‌های روشنفکری، فرهنگی و سیاسی و ملی نیز شروع به عرض اندام کردند.
سخنران در توضیح بیشتر موفقیت اقتصادی بازرگانان ارمنی گفت که از اواخر قرن ۱۷ تقریبا تمام عواملی که در موفقیت بازرگانان ارمنی از اواخر قرن ۱۶ در جلفای قدیم سهم داشت دیگر وجود نداشتند. راه تجارت از اطراف دریای کاسپین تا لاوانت دیگر اهمیت گذشته را نداشت. از اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی کاسته شده بود و امکان فعالیت بازرگانان دو طرف در سرزمین‌های یکدیگر فراهم شده بود. هرچند در مواردی لازم بود که بازرگانان ارمنی نقش واسطه بین مسیحیان اروپا و مسلمانان را ایفا کنند ولی از اواسط قرن ۱۷ با توجه به میدان عمل بازرگانان ارمنی، به این واسطه‌گری نیاز چندانی نبود. بنابراین نقطه شروع موفقیت بازرگانان ارمنی در جلفای نو، رابطه خاصی است که پس از اسکان یافتن در جلفای اصفهان بین آنان و شاه عباس به وجود آمد. پادشاه صفوی به زودی ارامنه را به عنوان نمایندگان تجاری و دیپلماتیک خود راهی کشورهای اروپایی کرد. پیترو دلاواله سیاح معروف ایتالیایی و دیگر سیاحان اروپایی از این رابطه‌ی خاص به عنوان عامل کلیدی موفقیت بازرگانان ارمنی و نیز موفقیت پروژه‌های اقتصادی شاه عباس سخن گفته‌اند. چند پژوهشگر ارمنی نیز به این رابطه خاص اذعان داشته‌اند. شاه عباس در سال ۱۶۲۹ درگذشت ولی گسترش وسیع شبکه بازرگانی ارامنه جلفای نو درواقع بعد از مرگ او صورت گرفت. پس عامل موفقیت آنها تنها رابطه خاص‌شان با شاه عباس نبود.
توجه کنیم که رابطه‌ی بازرگانان ارمنی با جانشینان شاه عباس به گرمی رابطه با شاه عباس نبود. به ویژه در زمان شاه سلیمان که در سال ۱۶۶۶ به سلطنت رسید و تا ۱۶۹۴ حکومت کرد، اساساً رابطه‌ای وجود نداشت. ولی در دوره‌ی سلطنت همین پادشاه بود که بازرگانان ارمنی موفق شدند با شاهان رومانف در روسیه وبا انگلیسی‌ها و هلندی‌ها قراردادهای بزرگ ببندند. از همین دوره تا اوایل قرن ۱۸ ما سندهای بسیاری از قرادادهای بازرگانان ارمنی داریم. پس این پارادوکس را چگونه می‌توان توضیح داد.
ادموند هرزیگ توضیح داد: دلیل اول آنست که شاه سلیمان خود را از اداره امور سیاسی روزانه کنار کشیده و آن را به دست وزیر اعظم یعنی اعتمادالدوله سپرده بود. بازرگانان ارمنی هرچند جایگاه ممتاز خود را نزد پادشاه از دست داده بودند ولی با وزیر اعظم و به‌خصوص مادر شاه سلیمان رابطه‌ی خاص داشتند. دلیل اصلی آن بود که مالیات هنگفت پرداخت شده توسط بازرگانان ارمنی مستقیم به خزانه‌ی مادر شاه واریز می‌شد.
دلیل دیگری که توسط یک پژوهشگر ارمنی به نام اصلانیان ذکر شده، پیشرفته بودن تسهیلات شهر اصفهان برای امر تجارت بود. اصفهان بندر نیست ولی خصوصیاتی مانند بندر دارد که در موفقیت تجاری بازرگانان ارمنی دخیل بوده است. اصفهان آن زمان از نظر داشتن مراکز صنعتی، مراکز تجاری و پخش کالا و عرضه‌کنندگان خدماتی مانند کاروانسرا و حمل و نقل کنندگان کالا و بانکداران موقعیت ممتازی داشت. علاوه بر این، اصفهان به عنوان پایتخت امپراتوری صفویه، همواره میزبان دیپلمات‌ها، بازرگانان و مبلغان مذهبی زیادی بود که به دنبال گرفتن امتیازی از شاهان صفوی بودند. ارامنه میزبانان این نمایندگان کشورهای مختلف اروپایی بودند. ارتباط نسبتاً دائم با اروپائیان نیز امکان به‌روز شدن را برای بازرگانان ارمنی جلفا فراهم می‌کرد که همین در ایجاد و گسترش شبکه‌ی بازرگانی وسیع آنان کمک می‌کرد.
دیگر آنکه بازرگانان ارمنی حجره‌های پخش برای انواع کالاهای خود در مراکز تجاری مهم اصفهان مانند بازار بزرگ و میدان نقش جهان داشتند و اجناس خود را مستقیم به اروپائیان عرضه می‌کردند و می‌فروختند.
وجود ارمنیان زیادی در کشورهای مختلف که نقش میانجی بین بازرگانان ارمنی جلفا و دولت‌های اروپایی را ایفا می‌کردند نیز عامل مهمی در موفقیت بازرگانان ارمنی جلفا بود. از جمله به دلیل حضور ارامنه‌ی نزدیک به دربار رومانف در روسیه، بازرگانان ارمنی جلفا قرارداد بزرگی در اواسط قرن ۱۷ با روسیه بستند.
دلیل دیگر آن بود که هرچند بازرگانان ارمنی مورد اعتماد وزیر اعظم و نیز دارای رابطه‌ای نزدیکی با مادر شاه بودند ولی از همین دوران به تدریج خود را دیگر نه نماینده‌ی پادشاه ایران بلکه به عنوان یک واحد بازرگانی ارمنی جلفا معرفی می‌کردند. با این نحوه عمل توانستند با کمپانی هند شرقی، هلندی‌ها و نیز هندی‌ها قراردادهای بزرگ ببندند.
یک دلیل دیگر هم شاید لباس‌هایی بود که بازرگانان ثروتمند ارمنی جلفا به تن می‌کردند. طرح این لباس‌ها تلفیقی بود از سبک‌های شرقی و غربی. همین انعطاف‌پذیری در طرح لباس، آنان را از امتیاز خاصی در دنیای فارسی‌زبان برخوردار می‌کرد.
سخنران در پایان نتیجه‌گیری کرد که برای ارامنه‌ی جلفای قدیم اساساً ایجاد یک شبکه‌ی گسترده‌ی بازرگانی میسر نبود. آنها اگر در آنجا مانده بودند شبکه‌ی خود را حداکثر تا لاوانت می رساندند. زندگی و فعالیت در اصفهان آنان را از امتیازهای مهمی برخوردار کرد. از آنجا که بازرگانان ارمنی شبکه‌ای گسترده در مراکز مهم تجاری به وجود آوردند، بعد از سقوط سلسله صفویه هم توانستند موقعیت ممتاز خود را در بازرگانی بین‌المللی آن دوران حفظ کنند.
