دکتر محمود مسائلی – اخیرا موضوع آتش‌بس در مواضع سیاسی مختلف هم توسط کسانی که از عملیات حماس دفاع می‌کنند، هم آنها که از این عملیات دفاع نمی‌کنند و می‌گویند که مدافع «فلسطین» هستند، در همه رسانه‌ها مشاهده می‌شود. حتی آنتونیو گوترش به عنوان بلندپایه‌ترین مقام اجرایی سازمان ملل متحد خواهان «آتش‌بس» شده است. ولی آتش‌بس به چه معنی است؟ آیا قطعنامه اخیر مجمع عمومی در مورد آتش‌بس میان اسرائیل و حماس ضرورتا همان معنی و مفهومی را دارد که دبیرکل ملل متحد آنرا درخواست نمود؟
این نوشتار تعابیر مختلفی را که از مفهوم آتش‌بس درک می‌شود توضیح می‌دهد تا بتواند برخی برداشت‌های نادرست از این مفهوم را برای علاقمندان روشن سازد. این توضیحات می‌تواند به پاره‌ای از سردرگمی‌ها پایان بخشیده و شاید بعضی ساده‌انگاران را از فرو افتادن به مواضع نادرست بازدارد.
در ادبیات حقوق بین‌الملل معمولا از چهار عبارت برای برقراری آتش‌بس میان نیروهای متخاصم استفاده می‌شود که هرکدام از آنها بار و ماهیت حقوقی خود را دارند. بنا بر ظرفیت حقوقی و قدرت الزام‌آور بودن هر کدام از این عبارات می‌توان نوعی نظام سلسله مراتب نیز برای آنها در نظر گرفت.
Truce توقف شلیک
در پایین‌ترین درجه اهمیت حقوقی، اما بالاترین درجه هنجاری اهمیت، مفهوم «Truce» یا توقف شلیک و تعلیق نبرد[i] (وقفه انساندوستانه) قرار دارد که می‌تواند به عنوان تصمیمی بشردوستانه برای جلوگیری از خسارات بیشتر و سپس یافتن راه حلی برای پایان منازعه تعریف شود. در این نگرش توقف موقت عملیات نظامی بیشتر برای مقاصد بشردوستانه است. فرضاً طرفین ممکن است موافقت کنند در ایام خاصی از ادامه عملیات نظامی علیه یکدیگر بطور موقت خودداری کنند. اما برای اهداف غیر بشردوستانه نیز ممکن است نبردها به حالت تعلیق موقت درآیند. فرضاً عملیات متوقف می‌شود تا فرماندهان فرصت داشته باشند دستورالعمل‌ها را بخوانند و زمینه مذاکرات برای حل و فصل نبرد را فراهم کنند. به همین دلیل توقف موقت عملیات نظامی از ماهیت قراردادی برخوردار نیست و به همین دلیل از نظر حقوقی الزام‌آور نیست. همچنین در نظر بگیرید فرماندهان طرفین در یک منطقه خاص عملیاتی تصمیم می‌گیرند عملیات را متوقف سازند تا بتوان زخمی‌ها را از میدان نبرد خارج کرد. در هر حال، این نوع توقف عملیات نظامی به این معنی نیست که طرفین برای قرارداد صلح اقدام به توقف عملیات نظامی کرده‌اند. به عبارت دیگر، به محض اینکه دلیل توقف موقت منتفی شد و توافق برای متوقف ساختن موقت عملیات نظامی پایان یافت، جنگ از سر گرفته می‌شود. قطعنامه مورخه ۲۶ اکتبر ۲۰۲۳ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به این نوع توقف نبرد میان عملیات دفاع مشروع اسرائیل و نیروهای حماس اشاره داشت،[ii] هرچند که رسانه‌ها در مواردی، مانند تایمز اسرائیل، آنرا معادل آتش‌بس به معنی عمومی آن تعبیر نمودند. حتی دبیرکل ملل متحد نیز از این خطا در امان نماند و در سخنرانی خود مفهوم توقف موقت عملیات را با «آتش‌بس» یکسان در نظر گرفت.
سازمان‌های بین‌المللی، شامل سازمان ملل متحد، اغلب برای جلوگیری از وخامت بیشتر اوضاع و تشدید درگیری‌ها که به تلفات و خسارت‌های جانی و مالی بیشتری منجر می‌شود، نخست طرفین جنگ را به این نوع از توقف جنگ فرا می‌خوانند. از آنجا که این فراخوان دارای ابعاد قراردادی نیست، طرفین و یا یکی از آنها ممکن است بنا به دلایلی از پذیرش آن سر باز زنند. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ نیز اغلب از همین مفهوم استفاده می‌کند تا بتواند ماموریت‌های انساندوستانه خود را انجام دهد: «یک آتش‌بس باید امکان انجام کارهای غیرمرتبط با اقدامات عمومی جنگ را فراهم کند (مثلاً خارج کردن مجروحان، دفن کشته‌ها، مبادله اسیران) یا به فرماندهان نظامی زمان بدهد تا دستورالعمل‌های مربوط به مذاکرات را بخواهند». بر اساس این تعریف، توقف موقت عملیات می‌تواند چند بار تکرار شود و ضرورتا هربار هم با اهداف انساندوستانه همراه نباشد. قطعنامه مجمع عمومی، که در بالا به آن اشاره شد، درخواست توقف عملیات نظامی برای دو منظور را داشت: اول اهداف بشردوستانه. دوم، ایجاد فرصت برای اینکه بتواند به نشست‌های ضروری خود برای رسیدگی به شرایط منطقه ادامه دهد.[iii] این نکته ظریف حقوقی از چشم رسانه‌های فارسی‌زبان و تحلیلگران پنهان ماند.
Cessation of hostilities تعلیق خصومت
عبارت دیگری که برای متوقف ساختن موقتی عملیات نظامی استفاده می‌شود «Cessation of hostilities» یا تعلیق خصومت و توقف موقت درگیری‌ها[iv] است. دامنه این نوع توقف گسترده‌تر از عملیات جنگی است به گونه‌ای که می‌تواند برای توقف هر نوع دشمنی و مخاصمه غیرنظامی هم به کار رود. این نوع متوقف ساختن عملیات رسمی‌تر از «توقف شلیک» است و در همه ابعاد و صحنه‌های عملیاتی به کار می‌رود. به همین دلیل ارزش حقوقی بالاتری دارد، اما هنوز ضرورتا معادل «آتش‌بس» به معنی رایج کلمه و پایان جنگ نیست و در نتیجه هنوز نمی‌تواند امری به لحاظ حقوقی الزام‌آور تلقی شود. اما این پیام را با خود حمل می‌کند که امکان دستیابی به صلح وجود دارد. نکته مهمی که به عنوان یک فرضیه می‌بایست برای این نوع تعلیق خصومت در نظر گرفت این است که در آن حسن نیت طرفین برای پایان بخشیدن دائمی به نبردها دیده می‌شود[v] و به همین دلیل ابعاد بشردوستانه آن به مراتب قویتر از «توقف شلیک» یا تعلیق عملیات نظامی بنا بر ملاحظات انساندوستانه و غیرانساندوستانه است. آنچه تا کنون از سوی نهادها و مقامات بین‌المللی در ارتباط با طرفین درگیر در جنگ اسرائیل و حماس شده نشان می‌دهد که آنها حتی به مرحله «تعلیق خصومت» نیز نزدیک نشده‌اند زیرا تقاضاها در سطح بین‌المللی هنوز در سطح اول یعنی «توقف شلیک» است. دلیل دیگر برای این موضوع آن است که گروه تروریستی حماس از آزاد ساختن غیرنظامیانی که به اسارت گرفته خودداری می‌ورزد و حسن نیت نشان نمی‌دهد. فقدان حسن نیت، امکان ترک مخاصمه را به پایین‌ترین درجه، یعنی همان حالت توقف موقت عملیات برای انجام اقدامات انساندوستانه کاهش می‌دهد.
Ceasefire آتش‌بس برای پایان جنگ
در حالت سوم عبارت «Ceasefire» آتش‌بس[vi] به معنی واقعی و عمومی کلمه است که برخلاف دو مورد پیشین با الزام حقوقی همراه است. بر این اساس، آتش‌بس نشان از اراده طرفین برای رسیدن به پایان نهایی جنگ و درگیری‌ها را نشان می‌دهد. در این مرحله از آنجا که طرفین اراده سیاسی خود را برای آتش‌بس به عنوان فرصتی برای پایان بخشیدن به جنگ بطور رسمی اعلام می‌کنند، پس عملیات نظامی در همه جبهه‌ها متوقف می‌شود. از این مرحله است که حل و فصل نهایی اختلافات از ابعاد سیاسی فراتر رفته و به مرحله قضائی هم وارد می‌شود تا بتواند زمینه‌های معاهدات حقوقی صلح را فراهم آورد. در این مرحله از پیشرفت برای متوقف ساختن عملیات نظامی موضوع اراده سیاسی و محاسبات استراتژیک ابعاد برجسته‌تری نسبت به موضوعات بشردوستانه پیدا می‌کند. سازمان ملل متحد آتش‌بس را به یک مرحله مقدماتی و سپس یک مرحله بالاتر که آتش‌بس قطعی است تقسیم می‌کند. یک آتش‌بس مقدماتی ممکن است قبل، به موازات یا پس از آغاز یک روند رسمی و گسترده‌ی صلح آغاز شود، اگرچه لزوماً پیش‌نیاز یک روند صلح نیست. آتش‌بس مقدماتی معمولاً به دنبال کاهش خشونت، کاهش بحران انسانی و برای ایجاد محیطی است که جهت مذاکرات مساعدتر است و مسیری را برای یک آتش‌بس قطعی ترسیم می‌کند. اما آتش‌بس قطعی (یا دائمی) معمولاً نتیجه یک روند سیاسی موفق است که در آن طرفین در مورد تمام جنبه‌های مذاکرات صلح به توافق رسیده‌اند.[vii]
Armistice صلح موقت
گاهی «Armistice» یا یک صلح موقت[viii] گام‌ها را برای رسیدن به پایان نهایی جنگ نزدیک‌تر می‌سازد. در این مرحله عملیات نظامی متوقف می‌شود، اما هنوز به مرحله قرارداد صلح نرسیده است. با این حال، گفتگوها ادامه پیدا می‌کند تا به مرحله قرارداد صلح نهایی نزدیک شود. از آنجا که این نوع صلح موقت توسط طرفین اراده شده و با جدیت بیشتری برای صلح پایدار ادامه پیدا می‌کند، فراتر از «آتش‌بس» بوده و از الزام حقوقی بالاتری برخوردار است و ماهیتی قراردادی میان طرفین شکل می‌گیرد. توافقنامه صلح موقت برای جنگ کره در سال ۱۹۵۳ نمونه مهمی از این نوع توافق است. با اینهمه در عمل این احتمال نیز وجود دارد که صلح موقت نتواند به مرحله صلح دائمی برسد.
به عنوان یک نتیجه‌گیری ساده می‌بایست خاطرنشان ساخت که عدم دقت در معانی مفاهیم و واژه‌ها و اصطلاحات ممکن است نه تنها تحلیل‌های سیاسی را با گمراهی و نتایج نادرست همراه سازد، بلکه انتشار آنها در رسانه‌ها و گفتگوهای عادی می‌تواند امواج انسانی برآمده از احساسات را نیز به مسیر نادرست آتش‌افروزی و ضدصلح هدایت کند.
*دکتر محمود مسائلی استاد بازنشسته روابط و حقوق بین‌الملل، دانشگاه‌های آتاوا و کارلتون و دبیرکل اندیشکده بین‌المللی نظریه‌های بدیل با مقام مشورتی دائم نزد ملل متحد
[i] Truce
[ii] GA Res. A/ES-10/L.25 “Calls for an immediate, durable and sustained humanitarian truce leading to a cessation of hostilitiesL.”
[iii] Calling for an immediate and sustained humanitarian truce leading to a cessation of hostilities, the General Assembly today demanded the unhindered provision of essential aid to civilians throughout the Gaza Strip, as the body continued its emergency session on the situation in the Middle East.
[iv] Cessation of hostilities
[v] See: Proclamation 2714: Cessation of Hostilities of World War II.
[vi] Ceasefire
[vii] UN Peacemaker, Terminology and Typology of Ceasefires.
[viii] Armistice
