آمارهای تکاندهنده مهاجرت از ایران در حالی هشدارهای پی در پی کارشناسان را به همراه دارد که در مقابل مسئولان و مقامات جمهوری اسلامی به این پدیده که به معنای خالی شدن ایران از نیروی انسانی است بی‌تفاوت هستند.
روح‌الله دهقانی فیروزآبادی معاون علمی ابراهیم رئیسی به تازگی درباره آمار مهاجرت از کشور گفته که «آمار مجموعه‌ها، افراد و شرکت‌های مهاجرت کننده در حال حاضر اصلاً خطرناک نیست.»
این در حالیست که به عقیده کارشناسان مهاجرت که بیشتر شامل حال نیروی کار متخصص و سرمایه‌داران و کارآفرینان است، نه تنها خطرناک است بلکه مرزهای هشدار را هم رد کرده و به بحرانی جدید در سال‌های آینده تبدیل خواهد شد.
روز شنبه چهارم آذرماه نشستی با عنوان «علت‌ها و گستردگی پدیده مهاجرت» از سوی دبیرخانه شورای سلامت روان و رسانه برگزار شد. بهرام صلواتی تحلیلگر حوزه مهاجرت در این نشست با بیان اینکه «پدیده عجیبی در حوزه مهاجرت اتفاق افتاده که در صد سال اخیر در ایران سابقه نداشته است» گفته «در چند دهه گذشته پیک‌های مهاجرتی مختلفی را داشتیم، اما پیکی از اواخر سال ۱۳۹۹ شروع شد که کرونا آن را بطور مقطعی متوقف کرد. این پیک اکنون دوباره به جریان افتاده است و ما نمی‌دانیم تا کجا ادامه پیدا خواهد کرد. در سالنامه مهاجرت سال گذشته پیش‌بینی این بود که این موج طولانی‌تر خواهد بود. جای خوشبختی هم ندارد، چون ما برای آن برنامه‌ای نداشتیم و نداریم.»
بهرام صلواتی افزوده که «عراق با ۷۴ هزار مهاجر جدید در رتبه نخست و ایران با ۶۷ هزار مهاجر جدید در رتبه دوم و ازبکستان با ۴۰ هزار مهاجر جدید در رتبه سوم در ترکیه قرار دارد. نکته قابل توجه این است که ۵۰ درصد از مهاجران جدید ایرانی در کشور ترکیه را زنان تشکیل می‌دهند.»
بهرام صلواتی افزوده که گزارش جدید سازمان بین‌المللی «اوای‌سی‌دی»(OECD) منتشر شده که داده‌هایی درباره وضعیت مهاجرت کشورها دارد. این گزارش نشان می‌دهد که ایران بالاترین رشد مهاجرفرستی در منطقه OECD را دارد. منطقه OECD به عنوان قطب اصلی جذب مهاجران در جهان، سالانه تعداد زیادی از مهاجران جدید را جذب می‌کند.»
به گفته بهرام صلواتی «در سال ۲۰۲۰ تعداد مهاجران جدید ورودی ایرانی به کشورهای این منطقه ۴۸ هزار نفر بود که طبق آخرین آمار سالنامه مهاجرت در سال ۲۰۲۱ با ۱۴۱ درصد افزایش به ۱۱۵ هزار ورودی جدید در سال رسیده است. بر این اساس رتبه اول مهاجرفرستی بر اساس نرخ رشد مهاجر جدید را ایران ثبت کرده است.»
اوتأکید کرده که دولت برای هر کدام از این مهاجران هزینه‌ای کرده و کشورهای مقصد بدون آنکه هزینه‌ای کرده باشند، نیروی انسانی متخصص را جذب می‌کنند.
امیرحسین جلالی ندوشن روان‌درمانگر و سخنگوی انجمن علمی روانپزشکان ایران در این نشست گفته که «وقتی جامعه‌ای به وضعیت آینده‌زدودگی می‌رسد، در آن جامعه دیگر نمی‌توان کار مولد انجام داد. مهاجرت حتی در شکل انجام‌نشده آن، روح جامعه را می‌خورد. می‌بینم اساتیدی را که برای قبول کردن یک پروژه در سال آینده، می‌گویند ۶ ماه دیگر جواب می‌دهم. چون منتظر ایمیلی از کشورهای مختلف مانند امریکا، کانادا و حتی عمان هستند که تکلیف مهاجرت آنها را مشخص کند.»
آیا مهاجرت آخرین راه است؟ گزارش میدانی درباره آنانکه چمدان‌های خود را بستند: کاش «اینها» نبودند!
روزنامه «جهان صنعت» نیز روز دوشنبه ششم آذرماه در گزارشی با عنوان «دور از میهن» به موضوع مهاجرت پر سرعت ایرانیان از کشور پرداخته است. این گزارش با اشاره به سخنان زینب ابوطالبی مجری برنامه شبکه افق در صداوسیما که چند سال پیش گفته بود «کسانی که مثل او فکر نمی‌کنند، جمع کنند و از ایران بروند»، نوشته که به نظر می‌رسد این تنها سخن مجری شبکه افق نبوده و «دیدگاه برخی از مسئولان هم همین است که اگر نبود، آمارها روند صعودی نداشت و تغییری در وضعیت موجود ایجاد می‌شد.»
تقی آزاد ارمکی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به «مهاجرت یکطرفه» ایرانی‌ها به «جهان‌صنعت» گفته که «طبیعتا مهاجرت افراد از کشور خود به کشوری دیگر تنها معطوف به ایران نبوده و نیست، چرا که انتخاب محل زندگی و شغل در هر نقطه از دنیا یک حق انسانی است. مردم در اروپا هم جابه‌جا می‌شوند، اما اصطلاحا نمی‌روند تا برای همیشه گم بشوند، آنها می‌روند که موثر واقع بشوند و در عین حال برگردند تا در جامعه خودشان اثرگذار شوند. با ایتالیایی‌هایی در آمریکا و کانادا مواجه شدم که مهاجرت کرده بودند، نه برای اینکه همیشه در آمریکا باشند بلکه آمده بودند یک موقعیت خوب شغلی و فرهنگی پیدا کنند، نه برای اینکه علیه سرزمین خودشان باشند بلکه احتمالا مجدد به سرزمین خودشان برگردند. این در حالی است که بر اساس آمارها مسیر مهاجرت ایرانی‌ها یکطرفه است.»
به گفته این جامعه‌شناس «ایرانی‌ها عموما می‌روند تا در کشور دیگری بمانند، به همین دلیل است که ایرانیان مهاجرت‌کرده نقش عمده‌ای در ساختن جهان دیگر پیدا می‌کنند، مثل این نیست که یک دوره‌ای قبل از انقلاب کارگران ایرانی به ژاپن و کویت می‌رفتند سرمایه کسب می‌کردند و برمی‌گشتند، این مساله حکایت از بحران ایران با جهان پیرامونی دارد و نقش اساسی آن به دولت و گروه‌های ذی‌نفوذ، تجار، روشنفکران و سیاستمداران برمی‌گردد.»
این جامعه‌شناس افزایش ۳۵ درصدی نرخ مهاجرت در ایران را «نگران‌کننده» خوانده و گفته که «این مساله، نشانگر آن است که جامعه ناآرام بوده و در حالت عدم وجود اطمینان اجتماعی، فروریخته است. وقتی در محلی بلایای طبیعی مثل زلزله یا سیل بیاید یا درگیر جنگ شود، افراد از آن خارج می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده آن است که در جامعه انفجاری و همه را از جای خود کنده است. امر تلخی که افراد، راه‌حل برون‌رفت از شرایط را مهاجرت از کشور می‌دانند. این یک رویکرد بدی است که در ایران جاری و ساری شده است.»
تقی آزاد ارمکی افزوده که «اثرات این ناامنی و بی‌اعتمادی یک یا دو روزه حل نمی‌شود. بلکه این بی‌اعتمادی در جامعه، نسلی را آواره و ویران می‌کند. ضمن اینکه، سرمایه بزرگی که در کشور به سختی به دست آمده به آسانی خارج می‌شود و مورد استفاده کشورها و جوامع دیگر قرار می‌گیرد. بر خلاف تصور رایج، نیرویی که از کشور مهاجرت می‌کند تا حدی دچار ویرانی می‌شود، چرا که او نیز عادت کرده در اینجا رشد و تمام علائق و انگیزه خود را در مملکت خود بارور کند. از همه مهم‌تر اینکه، جامعه از گوناگونی نیرو و نیروهای متخصص متعدد خارج شده و دچار آسیب‌های جدی می‌شود.»
علیرضا شریفی‌یزدی آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به اینکه مهاجرت نخبگان برای آینده ایران تبعات سنگینی دارد به «جهان‌صنعت» گفته که «با مهاجرت نخبگان این را هم باید در نظر گرفت که نسل‌های آینده آنها را هم از دست می‌دهیم. بنابراین بانک هوشی ایران روزبه‌روز لاغرتر شده است. در نتیجه براساس مطالعات متوسط هوش ایرانی‌ها طی ۴۰ سال گذشته شیب نزولی داشته است.»
این آسیب‌شناس اجتماعی افزوده که «وقتی افراد تحصیلکرده و فوق‌تخصص مهاجرت کنند طبیعتا مشکلات کشور افزایشی و از طرفی حل این معضلات بدون آنها غیرممکن می‌شود. اگر افراد دارای تخصص در ایران بمانند و برای آبادی کشور تلاش کنند، قطعا گره‌ای از مشکلات باز می‌شود و این در صورتی است که دولت امکانات لازم را برای آنها مهیا کند وگرنه به دلیل فشارهای اقتصادی و اجتماعی موجود آنها برای زندگی بهتر به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند.»
او با اشاره به اینکه تصاحب جای انسان‌های توسط انسان‌های متوسط به دلیل مهاجرت نخبگان را یکی از مشکلات اخیر کشور خوانده و تأکید کرده که «چه بسا به زودی دانشگاه‌های ما هم همین وضعیت را پیدا می‌کنند. می‌توانیم اساتید بسیار خوبی در دانشگاه‌ها داشته باشیم ولی به دلایل مختلف و با این شیوه گزینش، استادان خبره و توانمندی را در آینده نخواهیم داشت. چه‌بسا چنین امری در حوزه پزشکی، علوم رفتاری، علوم انسانی و علوم پایه نیز صادق است. بطور کلی مهاجرت‌ها برای آینده کشور خطرناک است، چراکه اصولا حل معضلات کشور باید به دست نخبگان حل شود، اما وقتی آنها خارج می‌شوند، دیگر برنمی‌گردند.»
این آسیب‌شناس افزوده که «طبیعتا وقتی در کشوری فرار مغزها و مهاجرت نخبگان اتفاق می‌افتد، به لحاظ علمی پیشرفت چندانی در آینده نخواهیم داشت. چه‌بسا روزبه‌روز پسرفت هم می‌کنیم. بنابراین در این مقوله دولت باید شرایطی را برای نخبگان مهیا کند تا آنها اگر برای ادامه تحصیل خارج می‌شوند حداقل برای خدمت بازگردند.»
بر اساس تحلیل سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) از داده‌های کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، تعداد درخواست‌های جدید پناهندگی ایرانیان در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال قبل ۴۴ درصد بیشتر شده است.
این در حالیست که بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی دریانوردی تعداد ایرانیانی که در خارج از میهن خود تحصیل می‌کنند برای هشت سال متوالی افزایش یافته و از ۴٩ هزار نفر در سال ٢٠١٣ به ٧٠ هزار نفر در سال ٢٠٢١ رسیده است.
