بناهای تاریخی در ایران طی چهار دهه گذشته با بی‌اعتنایی حکومت همراه بوده و بسیاری از آنها تخریب و یا دچار آسیب‌هایی جدی شده‌اند. در سال‌های اخیر ۵۰۰ گونه گل‌سنگ در حال رویش روی بناهای تاریخی ایران دیده شده و سیلاب و آبگرفتگی در استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمانشاه و… به عامل دیگری در نابودی بناهای تاریخی تبدیل دشه است.
سیل و آبگرفتگی اخیر در سیستان و بلوچستان که دو بار در فاصله دو ماه رخ داده به تهدیدی برای بناهای تاریخی این استان که غالبا ساخته شده از مصالح خشت و گل هستند تبدیل شده است.
مجتبی سعادتیان معاون میراث فرهنگی این استان درباره آخرین وضعیت بنا‌ها و میراث فرهنگی استان بعد از سیل اخیر گفت: «عمده بنا‌ها و قلعه‌های تاریخی استان سیستان و بلوچستان از مصالح خشت و گل ساخته شده‌اند که در برابر آسیب‌های ناشی از سیلاب و ناپایداری‌های جوّی به شدت آسیب‌پذیر هستند.»
سیل اخیر در سیستان و بلوچستان از روز یکشنبه ۲۶ فروردین آغاز شد و همچنان با تداوم بارندگی‌ها، شرایط بحرانی و آبگرفتگی در استان پابرجاست.
مجتبی سعادتیان می‌گوید حجم سیلاب آنقدر زیاد است که مسیر‌ها هنوز برای اعزام یگان حفاظت میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان و کارشناسان میراث فرهنگی برای بررسی و برآورد خسارات وارد شده به بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی این منطقه باز نشده و نمی‌توانیم آمار دقیقی از اتفاقات رخ داده برای آثار تاریخی جنوب سیستان و بلوچستان در اختیار قرار دهیم.
معاون میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان افزوده ۱۶۹۳ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی در تمام استان وجود دارد که این آثار شامل محوطه‌ها، تپه‌ها، قلعه‌ها و سنگ نگاره‌های تاریخی و باستانی هستند و البته بخش زیادی از این آثار در جنوب سیستان و بلوچستان قرار دارند.
او گفته «احتمال می‌دهیم به دلیل آنکه سنگ نگاره‌های تاریخی در مناطق صخره‌ای واقع شده‌اند خوشبختانه خسارت کمتری به آنها وارد شده باشد.»
این مقام سازمان میراث فرهنگی تأکید کرده که «تمام بنا‌ها از جمله قلعه بمپور که منتسب به دوره ساسانی است و تپه‌های پیش از تاریخی این منطقه و البته بیشتر از آنها قلعه‌های متعدد تاریخی موجود در جنوب سیستان و بلوچستان بعلاوه بناهای تاریخی موجود در این منطقه هستند که در معرض تخریب ناشی از سیلاب قرار دارند.»
آثار و بناهای تاریخی در ایران طی چهار دهه گذشته به درستی و بر اساس پروتکل‌ها مراقبت و مرمت نشدند و حالا نه تنها سیل، بلکه دلایل دیگری چون رویش گل‌سنگ در حال نابود کردن این بناهاست که برخی قدمتی چند هزار ساله دارند.
بیستون و تخت‌جمشید و پاسارگاد از جمله میراث تاریخی هستند که در سال‌های گذشته با رویش گل‌سنگ‌ها روبرو شده‌اند.
هشدار!
تخت جمشید را قارچ گرفت!نگرانی‌ها از رشد قارچ در تخت جمشید، نگین تاریخ ایران، افزایش یافته است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر اقدامات فوری برای مقابله با این معضل انجام نشود، شاهد تخریب‌های جبران‌ناپذیری در این بنای تاریخی خواهیم بود.
رطوبت بالا، گرد و غبار و سایه… pic.twitter.com/3HJ9HM4cbD
— KayhanLondon کیهان لندن (@KayhanLondon) April 20, 2024
بر اساس گزارش‌ها ۵۰۰ گونه گل‌سنگ در حال رویش روی بناهای تاریخی ایران مشاهده شده که تأثیر فرسایشی زیادی بر سطح بناهای باستانی دارند. گل‌سنگ نوعی قارچ همزیست با جلبک‌ها و سیانوباکتری‌ها است که روی سنگ‌ها، صخره‌ها، تنه و ساقه درختان می‌روید و می‌تواند تا چهار هزار سال عمر کند.
محمد سهرابی سرپرست سابق پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی با بیان اینکه گل‌سنگ در بسیاری از بناهای تاریخی و باستانی کشور در حال رویش است گفته خطرناک‌ترین و شدیدترین فرسودگی زیستی ناشی از رشد گل‌سنگ در محوطه باستانی بیستون است.
محمد سهرابی افزوده که پس از بیستون، تخت جمشید، پاسارگاد، میراث جهانی محور ساسانی، چغازنبیل، شوش، گنبد سلطانیه و گنبد قابوس، تخت سلیمان و برخی کاروانسراهای ثبت‌شده در میراث جهانی از نظر رشد گل‌سنگ در رتبه‌‌های بعدی آثار در معرض خطر قرار می‌گیرند.
سرپرست پیشین پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی اقداماتی چون شناسایی همه گونه‌های گل‌سنگ در محوطه‌های تاریخی، تفکیک نقاط بحرانی و غیربحرانی و برطرف کردن آسیب و زدودن آنها از روی آثار تاریخی را ضروری ارزیابی کرده است. به گفته او ممکن است با اضافه شدن ۵۴ کاروانسرای ایران به فهرست میراث جهانی، شمار گل‌سنگ‌های روی آثار باستانی و تاریخی به ۷۰۰ نوع برسد.
قابل توجه اینکه طی سال‌های گذشته گزارش‌های زیادی درباره رویش گل‌سنگ بر روی بناهای تاریخی منتشر شده اما به گفته محمد سهرابی تا کنون هیچ اقدامی برای برطرف کردن آنها انجام نشده است. او گفته «به دلیل محدودیت‌های قانونی و فقدان حمایت‌های مالی لازم، هنوز برای ارزیابی و تعیین نرخ تخریب هرگونه گل‌سنگ و میزان آسیب آن در سطح بناهای تاریخی ایران هیچ پیشرفتی حاصل نشده است.»
این فعال حوزه مرمت آثار تاریخی همچنین گفته هنوز مشخص نیست هر یک از گونه‌های گل‌سنگ دقیقا چه مساحتی از سطح بنا را اشغال کرده چون برخی از گل‌سنگ‌ها در بخش‌های بالای دیوار‌ها رشد کرده‌اند و قابل دسترسی نیستند!
هشدارها نسبت به آثار مخرب رویش گل‌سنگ روی بناهای تاریخی از جمله بیستون حتی به دو دهه پیش می‌رسد. کارشناسان میراث فرهنگی گفته‌اند کتیبه‌های خط میخی ایران به دلیل رشد گل‌سنگ‌ها آسیب جدی دیده‌اند.
به تازگی تصاویر و ویدئوهایی از آسیب دیدن آثار تاریخی به دلایلی از جمله پرتاب ترقه‌های نارنجکی یا حکاکی با اشیاء نوک نیز بر روی آنها و حتی نصب بنر و تابلو بر روی آنها منتشر شده که نشان از بی‌توجهی مسئولان سازمان میراث فرهنگی به این آثار دارد.
