پویا بهرامی – ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی منتصب خامنه‌ای در راه بازگشت از مراسم افتتاح سد قیز قلعه‌سی (قلعه دختر) و در پی سانحه‌ی پرابهام سقوط هلی‌کوپتر کشته شد.
ابراهیم رئیسی به فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ و هنگامی که تنها ۲۰ سال سن داشت به عنوان دادستان کرج و همدان منصوب گردید. خشونت و سنگدلی وی در برابر مخالفین موجب گردید تا او پله‌های ترقی در حکومت نوپای اسلامی را به سرعت طی کند.
او در بهار و تابستان سال ۱۹۸۸ به فرمان مستقیم روح‌الله خمینی به همراه حسینعلی نیری حاکم شرع، سید علیرضا آوایی وزیر دادگستری، مصطفی پورمحمدی نماینده وزارت اطلاعات و محمدحسین احمدی عضو هیئت مرگ و به تعبیر بسیاری، خلخالی هیت مرگ، بود. اکنون پس از سی و شش سال، به دست آوردن آمار واقعی اعدام‌شدگان ۱۹۸۸ به علت جمع‌آوری شناسنامه‌ها و سوزاندن پرونده‌ها، تخریب مزارها، ممنوعیت عزاداری و تجمع و مراسم یادبود و سالگرد، محو آثار و سیمانکاری، جاده‌کشی بر گورهای جمعی و عوامل دیگر ناممکن شده است.
گمان‌های نزد مراجع مختلف حکومتی و حقوق بشری تعداد قربانیان این واقعه را ۳۰۰۰ تا ۴۴۸۴ نفر برآورد می‌کند. گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل متحد تعداد زندانیان سیاسی اعدام شده در آن زمان را دست‌کم ۱۸۷۹ نفر اعلام کرده است. علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی به نقل از علی شوشتری معاون قضایی و جانشین مسئول سازمان زندان‌ها، تعداد اعدام‌شدگان را حدود ۱۷۰۰ نفر عنوان می‌کند.[۱] همچنین حسینعلی منتظری نایب خمینی در سال ۱۹۸۸ در کتاب خاطرات خود نقل می‌کند که طبق گزارش‌هایی که به او داده‌اند حدود ۲۸۰۰ یا ۳۸۰۰ نفر را اعدام کرده‌اند.
رئیسی گرچه از مدارک تحصیلی و آکادمیک بی‌بهره بود اما فعالیت مداوم ۴۵ سال مشارکت در سرکوب، جنایت و فساد در پست‌ها و مناصب گوناگون، اعم از دادستانی کرج، همدان، تهران، دادگاه ویژه روحانیت و کل کشور، ریاست سازمان بازرسی کل کشور، تولیت آستان قدس رضوی، عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام، معاون اولی و ریاست قوه قضائیه، مجلس خبرگان رهبری و در نهایت رئیس جمهور منتصب خامنه‌ای را در کارنامه خود دارد. نقش موثر او در سرکوب‌های وحشیانه نخستین ساعات استقرار انقلابیون ۱۹۷۹ در کرج، کشتار بی‌رحمانه آبان ۹۸ به عنوان رئیس قوه قضائیه با حذف حق اختیار وکیل و برقراری دادگاه‌های نمایشی، سرکوب اعتراضات پس از قتل حکومتی مهسا (ژینا) امینی به عنوان رئیس جمهور، انکارناپذیر است. او از سوی ایالات متحده آمریکا به دلیل نقض حقوق بشر تحریم و توسط سازمان‌های بین‌المللی حقوق بشری و گزارشگران ویژه سازمان ملل متحد به جنایت علیه بشریت متهم شد. همچنین سازمان عفو بین‌الملل در واکنش به ریاس جمهوری او اعلام کرد که رئیسی باید به خاطر جرائم بین‌المللی تحت تعقیب کیفری قرار گیرد.
ابهامات این سقوط با شیوه خبررسانی واحد مرکزی خبر و خبرگزاری‌ها آغاز شد.[۲] مهدی صفری معاون وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در مصاحبه خود با واحد مرکزی خبر (اخبار ساعت ۱۹:۰۰ بوقت محلی) به شرح این حادثه می‌پردازد. وی در یک مصاحبه تلفنی می‌گوید: «پس از اینکه نماز را خواندند در همان سد، بعد از ملاقات با الهام علی‌اف و مصاحبه مطبوعاتی، افتتاح و بلافاصله اینهم درست نیست که بگویم ناهار نخورده حدود ساعت یک و خورده‌ای [نیمروز] سوار هلی‌کوپتر شدند، که سه هلی‌کوپتر بودند که همراه شدند به سمت پالایشگاه تبریز داشتند تشریف می‌بردند و من هم خودم در یکی از هلی‌کوپترها بودم، هوا ابری سنگین و خیلی بد شد که خلبان‌ها حرکات خود را داشتند و حادثه اتفاق افتاد!»
بنا به گفته صفری معاون وزیر امورخارجه، این سانحه بین ساعت ۱۳ الی ۱۴ به وقت محلی و با حضور دو هلی‌کوپتر همراه هلی‌کوپتر رئیسی رخ داد. حدود ساعت ۱۵:۳۰ خبرگزاری فارس با اعلام اینکه «پس از مه‌آلود شدن هوا، بالگردهای کاروان رئیسی فرود آمدند و آنها به صورت زمینی راهی تبریز شدند» وقوع سانحه را تکذیب کرد. گرچه این خبر خیلی زود از وبسایت این خبرگزاری حذف شد، اما وبسایت‌های خبری موازی همچنان آنرا بازنشر می‌کردند. پیش از «فارس»، وبسایت محلی «فراز» در ساعت ۱۵:۰۷ نوشه بود: «بالگردی که حامل رئیس جمهوری، امام جمعه تبریز و استاندار آذربایجان شرقی بود، دقایقی پیش در جلفا دچار سانحه شد». اندکی پس از «فارس» شبکه تلویزیونی دولتی خبر هم خبر سانحه را به صورت زیرنویس اعلام کرد. حدود ساعت ۱۷ وزیر کشور خبر سانحه برای هلی‌کوپتر رئیس جمهور را تایید کرد. وی گفت «این بالگرد در محدوده «جنگل دیزمار» در محدوده عمومی بین ورزقان و جلفا استان آذربایجان شرقی دچار سانحه شد.»
به هر روی، خبر سانحه پس از حدود ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه پس از وقوع آن به رسانه‌ها راه می‌یابد و پس از بیش از سه ساعت توسط وزیر کشور تائید می‌شود. در حدود ساعت ۱۹ خامنه‌ای در دیدار با جمعی از خانواده‌های سپاهیان پاسدار که به مناسبت شب میلاد امام هشتم شیعیان برگزار شد، با چهره‌ای عبوس و بیانی خشک از حادثه نگران‌کننده برای رئیس جمهور ابراز تأسف و برای وی و همراهانش آرزوی سلامتی کرد. او گفت: «البته دعا باید بکنیم، شما هم دعا کنید. همه دعا کنند، سلامت این جمع خدمتگزار را که در رأس‌شان رئیس جمهور محترم و مغتنم قرار دارد، خدمتگزاری آنها و تلاش‌شان برای کشور نعمت بزرگی است. امیدواریم خدای متعال این نعمت را از کشور سلب نکند. ولیکن مردم عزیزمان، چه شما اینجا نشسته‌اید، چه کسانی که بعدا عرایض ما را می‌شنوند، مطمئن باشند که هیچ اختلالی در کار کشور به وجود نمی‌آید. مسئولین از امروز بعد از ظهر، عصر که خبر حادثه را شنیدند با جدیت چند برابری مشغول کارهای خودشان هستند. ما هم توصیه‌هایی که باید بکنیم به آن عزیزان‌مان توصیه کردیم. همه چیز انشاالله منظم مرتب کارهای کشور پیش می‌رود، هم امنیت کشور، هم امنیت مرزها، هم بقیه کارهایی که در سطح کشور به وسیله قوه مجریه باید انجام بگیرد، انجام می‌گیرد. مردم نگران نباشند، دلواپس نباشند، انشاالله رئیس جمهور هم به دامن مردم، به آغوش مردم برمی‌گردد و کارها هم انشاالله به بهترین وجهی به جریان می‌افتد.»
سه هلی‌کوپتر حامل رئیسی و همراهان با آرایش معمول حرکت دسته‌ای در پرواز بودند، با این حال مقامات کشوری، نظامی و امنیتی از اعلام محل دقیق سقوط عاجز بودند. آنان برای شناسایی محل سقوط دست به دامان وزارت دفاع ملی ترکیه برای اعزام هلی‌کوپتر جستجو و نجات با قابلیت دید در شب شدند. بنا به گزارش خبرگزاری رسمی ترکیه، آناتولی، پس از این درخواست ایران، ترکیه یک فروند پهپاد آکینجی و یک فروند هلی‌کوپتر یوروکوپتر کوگر با قابلیت دید در شب به استان آذربایجان شرقی ایران اعزام کرد. بر اساس این گزارش پهپاد ساعت ۲۳:۳۰ شب گذشته پس از تایید ریاست جمهوری ترکیه از استان باتمان برخاست و ساعت ۰۰:۴۵ به محل حادثه در استان آذربایجان شرقی رسید. پهپاد آکینجی ساعت ۰۲:۳۶ محل حادثه را با موفقیت شناسایی کرد اما شبکه خبر جمهوری اسلامی خبر مرگ ابراهیم رئیس و هیئت همراهش را اندکی پس از ساعت ۶ صبح روز دوشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ خورشیدی اعلام کرد. همزمان پهپاد آکینجی ساعت ۰۶:۴۵ بامداد بیست مه به ترکیه بازگشت. همچنین ماتیو میلر سخنگوی وزارت امورخارجه ایالات متحده اعلام کرد که حکومت ایران پس از سانحه سقوط هلی‌کوپتر از ایالات متحده درخواست کمک کرده اما به دلایل لجستیک امکان کمک وجود نداشته است.
با توجه به شیوه ناشیانه خبررسانی و ادعای مقامات جمهوری اسلامی مبنی بر برقراری تماس با «دو تن از همراهان رئیس جمهور در بالگرد» می‌توان نتیجه گرفت که مسئولین حکومتی و امنیتی غافلگیر شده و می‌کوشیدند با خرید زمان و کشانیدن این بحران به ساعات پایانی روز از ناآرامی‌های احتمالی و یا شاید شادی مردم ایران جلوگیری کنند.
اینهمه در حالیست که همواره از ابراهیم رئیسی در سال‌های اخیر به عنوان کاندیدای جدی جانشینی خامنه‌ای ۸۵ ساله برای پست رهبری انقلاب اسلامی یاد می‌شد. با توجه به ناآشنایی او با امور جاری کشور و بلاهت مثال زدنی‌اش وی گزینه مطلوب سپاه پاسداران برای این پست نیز محسوب می‌شد. اما با مرگ دو تن از پشتیبانان جدی‌اش، آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی (از چهره‌های مهم ایدئولوژی مهدویت و یکی از مروجان خشونت برای حذف منتقدان و مخالفان در جمهوری اسلامی) در ژانویه ۲۰۲۱ و آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی (ریاست سابق قوه قضائیه جمهوری اسلامی، معروف به قاضی مرگ و همچنین رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق) در دسامبر ۲۰۱۸ و توسعه نفوذ مجتبی خامنه‌ای فرزند علی خامنه‌ای در لایه‌های مختلف سپاه پاسداران، نیروی قدس و همچنین بسیج (نیروهای به شدت راست و اصولگرا)که رقیب جدی رئیسی نیز برای پست رهبری محسوب می‌شود، موضع او برای کسب این پست تضعیف شده بود. لازم به یادآوری است که ۱۳ روز پیش از این سانحه رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که برای دیدار با مقامات رژیم ایران به اصفهان سفر کرده بود در نشست مشترک با رئیس سازمان انرژی هسته‌ای ایران از توافق طرفین بر سر اجرای سند تفاهم شده پیشین خبر داده بود. این توافق بارها شدیدا از سوی فرماندهان سپاه پاسداران مورد انتقاد قرار گرفته است.
با توجه به روند اتفاقات می‌توان به جنگ قدرت در لایه‌های بالای حکومتی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پی برد. جنگی که موجب مطرح شدن تئوری حذف رئیسی از سوی نیروهای رقیب داخلی شده است.
از سوی دیگر در دهه‌های اخیر به ویژه پس انتخاب علی خامنه‌ای به عنوان رهبر انقلاب اسلامی، به ویژه گزینش و جاسازی وزرای خارجه، کشور، اطلاعات و دفاع با نظر و دستور مستقیم خامنه‌ای صورت می‌پذیرد و در سالیان اخیر تنها افراد مورد نظر علی خامنه‌ای عهده‌دار این مسئولیت‌ها بوده‌اند. همچنین قانون نانوشته دیگری در جمهوری اسلامی مبنی بر انتخاب سفرای ایران در کشور‌های عراق، سوریه و لبنان با نظر مستقیم فرمانده سپاه و مشورت فرمانده سپاه قدس و تائید رهبر انقلاب اسلامی وجود دارد.
حسین امیرعبداللهیان به علت دو دهه مسئولیت در وزارت امور خارجه به‌خصوص در بخش عربی و آفریقایی این وزارتخانه، ارتباط نزدیکی با قاسم سلیمانی داشت. زمانی که سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد، امیرعبداللهیان کارشناس امور عراق در وزارت امور خارجه بوده است. در جریان تحولات عراق در سال ۲۰۰۳ با سرنگونی صدام حسین، مسئول پرونده عراق در وزارت امور خارجه شد. سلیمانی بعد از هماهنگی‌های کلان برای پیگیری امور مرتبط شخصاً با وی تماس می‌گرفت. همچنین وی زمانی که برای دریافت رای اعتماد در مجلس شورای اسلامی حاضر شد، بر «نهادینه‌سازی دستاوردهای میدانی مقاومت» تاکید کرد و افزود «تقویت جبهه مقاومت در دستور کار دولت جدید خواهد بود». نقش مهم امیرعبداللهیان در پشتیبانی دیپلماتیک و بسترسازی برای نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی موجب مطرح شدن تئوری احتمال حذف وی و رئیسی از سوی نیروهای خارجی شده است.
در مورد هلی‌کوپتر ریاست جمهوری اسلامی و مستعمل بودن آن نیز شایعاتی مطرح است. هلی‌کوپتر مخصوص یگان ریاست جمهوری بل ۲۱۲ (Bell ۲۱۲)، دو موتوره Twin pack، ساخت شرکت بل آمریکا، قابلیت جابجایی ۱۴ نفر، ۱۷ متر طول، ۳ متر ارتفاع، قابلیت جابجایی حدود ۵ تن بار، سرعت کروز ۱۹۰ کیلومتر ، شعاع پروازی حدود ۴۵۰ کیلومتر و سقف پروازی ۱۷ هزار پا را دارد و با شماره ۶-۹۲۲۱ ثبت شده است. بنا بر برخی گزارش‌ها این هلی‌کوپتر بعد از انتقال از یک شرکت نفتی به آشیانه ریاست جمهوری در حدود سی سال پیش، به تجهیزات موردنیاز برای پرواز در شب و شرایط دید محدود مجهز شده بود.
بر اساس گفته‌های معاون وزیر امورخارجه، رئیسی و هیت همراه پس از افتتاح سد[۳] عازم پالایشگاه نفت تبریز در فاصله حدود ۱۴۵ کیلومتری جنوب شرقی سد بوده، اما پس از حدود ۵۱ کیلومتر دچار سانحه می‌گردد.
به هر روی، این اتفاق چه سانحه و چه توطئه داخلی یا خرابکاری خارجی و یا هر شکل دیگری باشد، برای بسیاری از مردم ایران شادی‌آفرین بوده و مردم به شیوه‌های مختلف شادی خود را ابراز نموده‌اند که این نیز نشان از شکاف عمیق میان مردم و حکومت ایران دارد.
نکته مهم به نظر نگارنده این است که این اتفاق تغییری در رویه جمهوری اسلامی در درون مرزها و برون از مرزهای ایران به وجود نخواهد آورد زیرا صحنه گردان اصلی کابینه رئیسی معاون نخست او محمد مخبر دزفولی از چهره‌های بسیار نزدیک به خامنه‌ای است که پیش از این نیز با فرمان رهبر نظام ریاست «ستاد اجرایی فرمان امام»، معاونت بازرگانی و حمل و نقل «بنیاد مستضعفان» را بر عهده داشته و از حدود دو سال پیش با حکم خامنه‌ای به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز درآمد. بر اساس اصل ۱۳۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی معاون اول رئیس جمهور با موافقت رهبری، اختیارات و مسئولیت‌های وی را بر عهده می‌گیرد و پس از وقفه‌ای کوتاه جمهوری اسلامی با یک رئیس دولت جدید به فعالیت‌های ضد حقوق بشری و مخل نظم خود در منطقه و جهان ادامه خواهد داد.
*پویا بهرامی روزنامه‌نگار آزاد در برلین
۱- علی اکبر هاشمی رفسنجانی، «پایان دفاع، آغاز بازسازی» (۱۳۶۷)، نشر معارف انقلاب اسلامی، خاطرات روز ۱٨ مرداد ۱۳۶۷
۲- برای اطلاع خوانندگان: براساس قوانین مطبوعات ایران، بطور جد می‌توان گفت که در ایران هیچ رسانه آزاد و مستقلی وجود ندارد و همه رسانه‌ها زیر نظر شدید نیروهای امنیتی هستند.
۳- Geografische Koordinaten des Qiz-Qalasi-Staudamms: 39.17951731335676,47.033190872573236
Breitengrad: 39.17951731335676 oder 39°۱۰’۴۶٫۲۶۲” N, Längengrad: 47.033190872573236 oder 47°۱’۵۹٫۴۸۷” O
