مدیر سابق میراث جهانی تخت جمشید با اشاره به قطع ردیف ویژه اعتباری تخت جمشید از تغییر مسیر تخصیص بودجه به تخت جمشید خبر داده است. قطع بودجه این مجموعه در حالی صورت گرفته که این مکان تاریخی با مشکلات زیادی از جمله رشد گلسنگ‌ها و فرونشست روبروست و کارشناسان نسبت به پوسته پوسته شدن و از بین رفتن ستون‌های مجموعه هشدار می‌دهند.
گلسنگ‌ها روی ستون‌ها و بخش‌های مختلف تخت جمشید زنگ خطر را برای این میراث جهانی به صدا درآورده است. از سوی دیگر با وجود رسیدن فرونشست به این میراث برجسته‌ی تاریخی، خبرها از صدور مجوز حفر چاه‌های بیشتر در اطراف این مجموعه حکایت دارد که مهمترین علت بروز خشکسالی و فرونشست در مرودشت هستند!
در این میان حمید فدایی مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در گفتگو با روزنامه «شرق» گفته یک بودجه ویژه تحت عنوان «ردیف ویژه اعتباری نگین میراث فرهنگی ایران» نیز قطع شده است که از جمله آثار قطع این بودجه توسعه گلسنگ‌ها در تخت جمشید و به صدا درآمدن زنگ خطر نابودی این میراث تاریخی است.
حمید فدایی که از سال ۱۳۹۷ تا آبان ۱۴۰۱ مدیریت این مجموعه را بر عهده داشته گفته طی سال‌های فعالیت تعداد کارگاه‌های مرمت در این مجموعه از دو به هفت کارگاه افزایش پیدا کرده بود.
او با اشاره به توسعه گلسنگ‌ها رد تخت جمشید گفته این مجموعه بودجه پژوهشی جداگانه‌ای ندارد و در مجموع یک بودجه دریافت می‌کند که در اصل برای بخش عمرانی مجموعه است و فقط پنج درصد آن برای بخش پژوهشی قابل استفاده است.
مدیر سابق میراث جهانی تخت جمشید می‌گوید طی حدود چهار سالی که در این مجموعه فعالیت کرده توانسته یک ردیف بودجه اعتباری ویژه برای تخت جمشید بگیرد اما این بودجه پس از رفتن او، قطع شده است. او معتقد است افزایش توسعه گلسنگ‌ها و کند شدن روند تحقیقات بر روی این پدیده در تخت جمشید هم به علت قطع بودجه صورت گرفته است.
کوروش محمدخانی باستان‌شناس و رئیس گروه باستان‌شناسی دانشگاه «بهشتی» (دانشگاه ملی ایران) نیز هفته گذشته اعلام کرد که «برای زنده نگه‌داشتن تخت جمشید، بودجه نداریم. کاخ‌های تخت جمشید را مساله هوازدگی و رویش گلسنگ در آستانه‌ی متلاشی شدن قرار می‌دهد.»
این باستان‌شناس هم مانند حمید فدایی تأکید کرده بود که «هیچ اثرباستانی یا بنای تاریخی را نمی‌توان از تخریب محفوظ کامل داشت اما می‌توان فرآیند زوال آن را به میزان قابل توجهی کاهش داد. امروز، بزرگ‌ترین مشکل این سرمایه‌ی ملی، نبود بودجه برای گلسنگزدایی است.»
گلسنگ‌ها پدیده‌ای طبیعی هستند که در سراسر طبیعت رشد می‌کنند و از جلبک و قارچ تشکیل شده‌اند که سنگ‌ها را در طول زمان، مستهلک کرده و از بین می‌برند.
شهر‌های رم و فلورانس در ایتالیا دارای بیشترین آثار سنگی هستند، اما مرمت‌‌کنندگان و کارشناسان ایتالیایی از سال ۲۰۱۳ با روش‌های علمی شروع به گلسنگزدایی کردند و این پروژه چندین سال هم به طول انجامید چرا که گلسنگ در تمام آثار تاریخی دنیا وجود دارد و از بین بردن آن به علم نوین و شیوه‌های اصولی نیاز دارد.
کوروش محمدخانی در گفتگو با «دنیای اقتصاد» درباره وضعیت گلسنگ‌ها در تخت جمشید گفته «علاوه بر فرسایش و هوازدگی که در پای ستون‌ها و سرستون‌های بخش‌های مختلف به خصوص کاخ آپادانا یا کاخ صدستون وجود دارد یکی از قسمت‌های بزرگی که در تخت جمشید داریم، گلسنگ‌هایی هستند که در ایوان شمالی کاخ اچ یا در قسمت‌های مختلف ایوان شمالی کاخ تچر و کاخ هدیش وجود دارند و موجب تخریب بنا می‌شوند. شاید حداقل از ۷۰ سال گذشته که تخت جمشید برای حفاظت و نگهداری مورد توجه بوده همین مساله گلسنگ‌ها هست سرعت فرسودگی را بالا می‌برند.»
رئیس گروه باستان‌شناسی دانشگاه «بهشتی» تهران افزوده «یکی از دلایل عمده‌ای که میزان گلسنگ‌ها زیادتر شده آلاینده‌ها و دود حاصل از خودروها، پتروشیمی مرودشت و کارخانه‌جاتی که در اطراف تخت جمشید وجود دارد است و این آلودگی‌ها در رشد گلسنگ‌ها بسیار مؤثر است.»
این موضوع از سوی حمید فدایی هم مورد تأکید قرار گرفته است: «در کنار عوامل مختلفی که در سنگ‌های تخت جمشید آسیب ایجاد می‌کنند که خیلی از آنها عوامل محیطی هستند، مسئله گلسنگ‌ها را هم داریم. آنچه به عنوان گلسنگ‌های تخت جمشید از آن نام می‌بریم و دوستان مشکلاتش را رصد می‌کنند، در یک دوره دو هزار و ۵۰۰ساله به وقوع پیوسته است.»
حمید فدایی با اشاره به اهمیت توجه به گلسنگ‌ها گفته «در بخشی از نقاط تخت جمشید این موضوع می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛ چون گونه‌ها بسیار متنوع هستند اما شاید ریسک و خطری که بخشی از گونه‌ها ایجاد می‌کنند، زیاد نباشد. مسئله ما در تخت جمشید در دو دهه‌ای که آنجا پایگاهی تشکیل شده است و کار علمی می‌شود، شناخت گلسنگ‌ها بوده است. بدون شناخت، عملا نمی‌شود نسخه‌ای برای درمان آن معضل پیچید.»
فدایی افزوده که «بحث گلسنگ اینگونه نیست که به سادگی بتوان آن را پاکسازی کرد. کما اینکه ممکن است پاکسازی آن به افزایش گلسنگ‌ها در دهه‌ها و سده‌های آینده کمک کند. بنابراین مسئله شناخت، نخستین گام و البته یک گام بسیار حیاتی برای کنترل این معضل است. تا زمانی که در پایگاه حضور داشتم، ۶۰ تا ۷۰ درصد گلسنگ‌ها را شناسایی کردیم و ۳۰ تا ۴۰ درصد آن ناشناخته مانده است.»
به گفته حمید فدایی یکی از مشکلات نبود کارشناس کافی گلسنگ در ایران است: «شناخت گلسنگ به عنوان رشته مستقل در کشور ما تدریس نمی‌شود، بنابراین چنین تخصصی در ایران وجود ندارد. کسی که در ایران درباره شناسایی گلسنگ خیلی مطرح است و در این مورد اختصاصا کار کرده و در دو دهه گذشته روی تخت جمشید مطالعه کرده است، فردی به نام محمد سهرابی است. او در خارج از ایران تحصیل کرده است و تا حدودی روی گلسنگ‌های تخت جمشید مطالعه کرده است.»
حمید فدایی می‌گوید قبل از انقلاب ۵۷ مدیریت تخت جمشید استقلال عمل داشته و از ۱۳۱۰ به بعد که کاوش‌ها در تخت جمشید آغاز شد، همیشه یک سیستم و تشکیلات مستقل با پست‌های سازمانی در تخت جمشید وجود داشته است.
او افزوده «بعد از انقلاب متأسفانه این تشکیلات ر ا تعطیل می‌کنند و آسیب‌ها زیاد می‌شود. اکنون هم مدیران ما این درک را ندارند که به گذشته بازگردند و سابقه را جست‌وجو کنند. فکر می‌کنند تخت جمشید مثل بقیه است، در حالیکه تخت جمشید مثل بقیه آثار تاریخی نیست و به این اثر باید توجه ویژه‌تر کرد.»
کارشناسان تأکید دارند رویش گلسنگ‌ها در تخت جمشید روی نقش برجسته‌ها و کتیبه‌ها باعث می‌شوند کتیبه‌ها و نقش برجسته‌ها ترک بخورند و اگر این ترک خوردگی با هوازدگی توأم شود باعث از هم پاشیده شدن نقش برجسته‌ها و کتیبه‌ها می‌شود. موضوعی که به تهدیدی جدی علیه تخت جمشید تبدیل شده است.
در همین رابطه کوروش محمدخانی گفته «اگر هرچه سریع‌تر به وضعیت ستون‌هایی که در کاخ آپادانا، کاخ صدستون و کاخ‌ها و بناهای مختلف که در تخت جمشید یا پاسارگاد است نرسیم، این ستون‌ها پوسته پوسته می‌شوند و از بین می‌روند.»
او افزوده «در دهه ۹۰ شمسی کار خوبی توسط دانشگاه بلونیا و مؤسسه ایزیائو کنونی در تخت جمشید و پاسارگاد شروع شده بود که چند سالی هم ادامه پیدا کرد و انجام شد، اما متأسفانه این پروژه از جایی به بعد ادامه پیدا نکرد. در آن سال‌ها تیمی که در حال کار مرمت بودند، سنگ‌های هوازده را با روش‌های جدید مرمتی به هم می‌چسباندند و از هوازدگی بیشتر سنگ‌ها جلوگیری می‌کردند. نکته بسیار مهمی که وجود دارد این است که شاید نتوانیم بعضی از بناهای باستانی را نجات بدهیم؛ ولی می‌توانیم روند از بین رفتنشان را کند کنیم.»
آمارهای تکاندهنده از فرونشست در ایران؛ تخت جمشید در یک قدمی آسیب‌های جبران‌ناپذیر
در گنار گلسنگ‌ها، فرونشست نیز بلای دیگری است که با ناکارآمدی مسئولان جمهوری اسلامی دامن تخت جمشید و نقش رستم را گرفته است.
ایمان انتظام سلطانی رئیس گروه آب و زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی ماه گذشته گزارش داد که جلگه مردوشت که تخت جمشید و نقش رستم در آن قرار دارد در دو سال اخیر ۲۱ سانتی‌متر فرونشست داشته است. پیش از این نیز گزارش‌هایی درباره وضعیت نگران‌کننده تخت جمشید و نقش رستم با گسترش فرونشست‌ها در استان فارس منتشر شده بود.
پیشتر قاسم نهاوندی معاون اداره کل محیط زیست فارس به وبسایت «رویداد۲۴» گفت بود که «فرونشست در استان فارس وضعیت خوبی ندارد و به نزدیک تخت جمشید رسیده است».
محمدثابت اقلیدی مدیرکل میراث فرهنگی استان نیز از مشاهده پدیده فرونشست در اطراف نقش رستم خبر داده که به همین دلیل کاوش‌هایی نیز در منطقه در حال انجام است.
مهمترین علت گسترش فرونشست‌ها در جلگه مرودشت برداشت از آب‌های زیرزمینی این دشت با حفر چاه‌های کشاورزی عنوان شده است.
مهدی پارسایی استاد دانشگاه و پژوهشگر میراث فرهنگی معتقد است برای محافظت از تخت جمشید مسئولان باید این اثر را وارد چرخه اقتصادی منطقه کرده و با تعریف معیشت جایگزین، «کشاورزی» را نیز در جلگه مرودشت محدود کنند.
تخریب کوه رحمت در تخت جمشید با عملیات معدن‌کاوی شهرداری مرودشت
عملیات معدن‌کاوی شهرداری مرودشت باعث «تخریب گسترده» کوه رحمت که تخت جمشید در دامنه آن قرار دارد شده است. کوه رحمت در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت است.
خبرگزاری «ایلنا» گزارش داده معدن سنگ‌شکن متعلق به شهرداری مرودشت… pic.twitter.com/UKggan02W4
— KayhanLondon کیهان لندن (@KayhanLondon) September 18, 2024
این در حالیست که گزارش‌ها از تداوم صدور مجوز حفر چاه در اطراف تخت جمشید حکایت دارد. در خبر تکاندهنده دیگری که هفته گذشته منتشر شد نیز آمده بود عملیات معدن‌کاوی شهرداری مرودشت باعث «تخریب گسترده» کوه رحمت که تخت جمشید در دامنه آن قرار دارد شده است.
کوه رحمت در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت است. خبرگزاری «ایلنا» گزارش داده معدن سنگ‌شکن متعلق به شهرداری مرودشت با وجود صدور حکم قضایی برای توقف فعالیت در سال ۱۳۹۴، همچنان «با فعالیت بیشتر» به کار خود در این محوطه باستانی ادامه می‌دهد.
بر اساس این گزارش، مسئولان میراث فرهنگی استان فارس اقدامی برای جلوگیری از تخریب این بخش مهم از میراث تخت جمشید که دارای آثاری از دوره هخامنشی، ساسانی و اسلامی است، انجام نداده‌اند.
اسناد تاریخی نشان می‌دهد داریوش هخامنشی تخت جمشید را به دلیل تقدس کوه «مهر» یا کوه «چمگان»، معروف به کوه «رحمت» در دامنه آن ساخت. در زمان ساسانیان نیز تاجگذاری شاهنشاهان در این کوه انجام می‌شد.
