پتکین آذرمهر – اعلام غیرمنتظره مجتبی خامنه‌ای، فرزند علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر تعلیق تدریس مذهبی خود، حدس و گمان‌های گسترده‌ای را در محافل ایرانی برانگیخته است.
وی که برای نخستین بار در ویدئویی ظاهر می‌شد در سخنانی کوتاه و بدون توضیحی روشن گفت که آموزش دینی آنلاین خود را متوقف می‌کند که ممکن است موقت و یا همیشگی باشد. این موضوع پرسش‌هایی را در مورد انگیزه‌های پشت این اقدام و پیامدهای سیاسی گسترده‌تر آن ایجاد کرده است.
مجتبی خامنه‌ای همواره چهره‌ای پنهان در داخل نظام ملایان و ساختار قدرت جمهوری اسلامی در ایران بوده است. او در حالی که بطور رسمی یک به اصطلاح «عالم دینی» است، اما ویژگی‌ها و شایعات در مورد نفوذ او بحث‌هایی را درباره اینکه آیا او برای جانشینی پدرش به عنوان رهبر بعدی جمهوری اسلامی آماده می‌شود یا نه برانگیخته است.
منتقدان معتقدند مجتبی فاقد اعتبار و تجربه دینی لازم برای چنین نقشی است، گرچه همین استدلال در زمان روی کار آوردن علی خامنه‌ای نیز مورد استفاده قرار گرفت. با این حال، بسیاری افزایش حضور پسر وی در محافل مذهبی و سیاسی را بخشی از یک برنامه هماهنگ برای استمرار رژیم مشابه آنچه در سوریه و کره شمالی وجود دارد می‌دانند.
لغو اخیر سخنرانی‌های مذهبی آنلاین مجتبی خامنه‌ای حدس و گمان‌های مختلفی به وجود آورده است، به ویژه به دلیل زمان اعلام آن در شرایطی که بحث‌های فزاینده درباره اینکه پدر ۸۵ ساله‌اش تا چه زمانی می‌تواند در قدرت بماند انجام می‌شود. اگرچه خود مجتبی خامنه‌ای هیچ دلیل رسمی‌ارائه نکرد، اما با توجه به فضای سیاسی کنونی ایران و منطقه، نظریه‌های متعددی مطرح می‌شود.
برخی معتقدند که تعلیق سخنرانی‌های وی به دلایل امنیتی و پس از اتفاقاتی است که برای اعضای حزب‌الله لبنان رخ داده است.
برخی دیگر استدلال کرده‌اند که اعلام لغو سخنرانی‌های او می‌تواند با بررسی شدید دیگر روحانیون مستقر مرتبط باشد که نگران جانشینی موروثی در رهبری جمهوری اسلامی هستند که سلطنت موروثی را سرنگون کرد.
در نهایت برخی خلاف این را استدلال می‌کنند و می‌گویند اعلام غیرمنتظره مجتبی خامنه‌ای درواقع تلاشی برای فراهم کردن زمینه برای جانشینی اوست.
برای بررسی گمان‌های بالا، ابتدا برخی نکات فنی روحانیون شیعه ایران را می‌بایست توضیح داد. نوع سخنرانی‌هایی که مجتبی آنها را متوقف کرده است، به «درس خارج» معروف است. این درس‌ها پیشرفته‌ترین سطح به اصطلاح معارف حوزوی به شمار می‌رود. این دروس از متون مکتوب نیست بلکه مدرس موضوعات را با استدلال خود، مشابه نحوه بحث یهودیان درباره تلمود، مرور می‌کند.
سنت دیرینه‌ای وجود دارد که ملایانی که از نردبان ترقی در این حوزه بالا می‌روند، سخنرانی‌های خارج خود را زمانی به حالت تعلیق در می‌آورند که طلاب حوزه‌های آنها از روحانیون ارشد معتبرتر نیز فراتر می‌روند. این موضوع هم نشانه‌ای برای بیان تقوای فروتنانه است و هم اعلام می‌کند که روحانی به نقطه عطفی در شناخت و معرفت و نزدیکی به «الله» رسیده است که برای تبدیل شدن به مرجع تقلید که بالاترین رتبه برای یک روحانی شیعه است، رسیده است.
اینکه خبر تعلیق سخنرانی مجتبی خامنه‌ای در داخل و خارج ایران مطرح شده است، درواقع کمک می‌کند که بگوییم او اکنون یک روحانی تثبیت شده است.
البته می‌توان ادعا کرد که علت ثبت نام اینهمه طلبه حوزه علمیه در دروس وی به خاطر پدرش بوده که رهبر جمهوری اسلامی است. این در حالیست که اخیراً نامه‌ای منتشر شد مبنی بر اینکه برخی روحانیون به سخنرانی مجتبی از دفتر پدرش اعتراض کرده و از اینکه وی از موقعیت فرزندی ولی فقیه سوء استفاده می‌کند، شکایت کرده‌اند. با وجود این، همه این صحبت‌ها، حتی زمانی که به صورت انتقادی ارائه می‌شوند، کمک می‌کنند که مجتبی خامنه‌ای اکنون یک آخوند شناخته شده است.
سخنرانی‌های خارج به آمادگی زیادی نیاز دارد. مجتبی خامنه‌ای با تعلیق آنها همچنین اشاره می‌کند که وقت بیشتری را صرف سیاست می‌کند و مجالی برای انجام این سخنرانی‌ها نخواهد داشت.
یک منبع به من گفت که در محافل نزدیک دفتر رهبری جمهوری اسلامی بحث‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه بعید است خامنه‌ای بتواند بعد از سال جدید ایرانی در مارس ۲۰۲۵ به حفظ قدرت ادامه دهد.
مجتبی خامنه‌ای همچنین در ویدئوی خود به این موضوع اشاره کرده که بدون اینکه به پدرش بگوید، سخنرانی را متوقف کرده و تنها با دو نفر دیگر بدون نام بردن از آنها صحبت کرده است. او با گفتن این سخنان درواقع اعلام می‌کند که در تصمیم‌گیری‌ها مستقل از پدرش عمل می‌کند.
در مجموع و با توجه به اطلاعاتی که تا کنون در اختیار داریم، این فرض که مجتبی خامنه‌ای برای جانشینی پدرش و رهبری رژیم سخنرانی خود را تعلیق کرده، محتمل‌ترین سناریو است.
ولی اگر او رهبر بعدی رژیم بشود، چه پیامدهایی برای ایران و خاورمیانه خواهد داشت؟
بطور گسترده گفته می‌شود که مجتبی زندگی سختگیرانه و متعهدی دارد و هنوز عمیقا به اصول انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ وفادار است که ایران را از یک کشور مدرن سکولار گرفتار یک رژیم مذهبی عقب‌مانده کرد. مجتبی به افسران ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نزدیک است و به خوبی از آنها مطلع بوده و ارتباطات عمیقی با بخش‌های امنیتی و اطلاعاتی ایران ایجاد کرده است.
به غیر از سفرهای او به لندن برای درمانی که به همسرش کمک کرد تا اولین فرزند خود را به دنیا بیاورد، او زیاد سفر نمی‌کند و با وجود جوانی نسبی، دلیلی وجود ندارد که تصور کنیم او ذهن بازی دارد و به دنبال پیشرفت است.
با توجه به تمام موارد بالا، ممکن است در ابتدا به نظر برسد که جانشینی مجتبی خامنه‌ای باعث سختگیری‌های بیشتر، سرکوب‌های شدیدتر و ترویج عقاید اصولگرایانه و انقلابی‌تر خواهد شد.
با این حال، روحانیون حاکم بر ایران بسیار عملگرا نیز هستند. بقای خود آنها مهمترین هدف آنان است، بطوری که رای این منظور همه چیز از جمله اصول اسلام را نیز می‌توان موقتاً نادیده گرفت. خود خامنه‌ای زمانی علناً این ویژگی را «نرمش قهرمانانه» توصیف کرده بود. سلف او، روح‌الله خمینی نیز گفته بود: «حفظ جمهوری اسلامی مهم‌تر از حفظ جان امام زمان است!»
عملگرایی احتمالی مجتبی خامنه‌ای ممکن است او را وادار کند که یک دوره کوتاه اصلاحات و اعتدال را به عنوان راهبردی برای تضمین مسیر هموارتر جهت جانشینی پدر در پیش بگیرد. او نیاز حیاتی به کسب مشروعیت گسترده، هم در میان نخبگان سیاسی ایران و هم در میان مردم دارد. نگاه اصلاح‌طلبانه یا موضع معتدل‌تر موقت در مورد مسائل داخلی مانند اصلاحات اقتصادی، آزادی‌های اجتماعی، بی‌ثباتی کمتر منطقه و مذاکرات با غرب، می‌تواند منتقدان را دست‌کم برای مدتی آرام کند و تنش‌ها را کاهش دهد.
*پتکین آذرمهر روزنامه‌نگار ایرانی- بریتانیایی و کارشناس مسائل ایران و خاورمیانه
*منبع: اسپکتیتر
*نویسنده: پتکین آذرمهر
*ترجمه و تنظیم از کیهان لندن
