فرونشست زمین با سرعتی نگران‌کننده در جنوب استان تهران در حال گسترش است و بیش از ۱۳ درصد از مساحت استان، از جمله زیرساخت‌های حیاتی مانند فرودگاه بین‌المللی «خمینی» و خطوط حمل و نقل درگیر این پدیده شده‌اند.
کارشناسان مدت‌هاست نسبت به خسارت گسترش فرونشست‌ها به زیرساخت‌ها و بافت‌های شهری هشدار می‌دهند. در برخی شهرها از جمله اصفهان فرونشست به منازل مسکونی، اماکن تاریخی و مدارس خسارت‌هایی وارد کرده است. در زیرساخت‌هایی مانند فرودگاه‌ها، ریل‌های راه‌آهن و لوله‌های انتقال گاز و آب نیز متأثر از این پدیده‌ی گسترده در سراسر کشور هستند.
کارشناسان معتقدند توسعه ناپایدار کشاورزی و مدیریت نادرست منابع آبی، عامل اصلی تشدید این بحران است که می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را به زیرساخت‌های شهری و روستایی وارد کند.
در یکی از تازه‌ترین گزارش‌ها درباره فرونشست‌ها، روزنامه «پیام ما» به گسترش این پدیده در استان تهران پرداخته و نوشته در جنوب این استان سه لکه فرونشست وجود دارد. یکی لکه فرونشست کوچک در محل دفن زباله‌های تهران قرار گرفته است. شدت این فرونشست زیر پنج سانتیمتر در سال است.
لکه بعدی در محل فرودگاه بین‌المللی «خمینی» قرار دارد؛ شدت فرونشست در این فرودگاه نیز کمتر از پنج سانتیمتر در سال است، اما همانطور که در نقشه به نمایش درآمده، نیمی از باند و تأسیسات فرودگاه در زون فرونشستی جای گرفته است و نیمه دیگر آن دچار فرونشست نیست. و این، بدین‌معنی است زیرساخت‌های فرودگاه «خمینی» ممکن است به‌سبب وجود گرادیان (اختلاف در اندازهٔ فرونشست) آسیب ببینند. نقشه نشان می‌دهد این فرونشست علاوه بر زیرساخت‌های بنای فرودگاه و باند آن، ریل قطار سریع‌السیر تهران-قم، آزادراه خلیج فارس، بزرگراه فرودگاه «خمینی» و بزرگراه رباط‌کریم-حسن‌آباد (ضلع شمالی فرونشست) را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است.
در بالادست فرودگاه می‌توان سد و دریاچه مصنوعی فشافویه را مشاهده کرد که ظن وجود نوعی ارتباط میان این سد و آن فرونشست را تقویت می‌کند. با نگاه به‌سمت راست نقشه، متوجه تکرار همین الگو می‌شویم. درست بالای روستای ابراهیم‌آباد یک آب‌بند احداث شده است و در پایین‌دست آن شاهد لکهٔ فرونشستی هستیم.
مهدی معتق، طراح سامانه جامع نقشه فرونشست در ایران، به روزنامه «پیام ما» گفته با مشاهده وجود فرونشست در پایین‌دست سدها و آب‌بندها نمی‌توان الزاما نتیجه‌گیری کرد که این سازه‌ها علت فرونشست هستند، اما شاید این دو به‌شکلی پیچیده‌تر با هم در ارتباط باشند.
این استاد مرکز تحقیقات علوم زمین و دانشگاه «لایبنیتس» هانوفر آلمان افزوده که «برای مثال به‌نظر می‌رسد وضعیت فرونشست در پایین‌دست آب‌بند روستای ابراهیم‌آباد را بتوان اینگونه تفسیر کرد که بعد از احداث این بند خاکی، توسعه روستایی و کشاورزی اتفاق افتاده است، اما پس از مدتی و به‌ویژه با ورود کشور به دوره‌های خشکسالی، این آب‌بند کارکرد خود را از دست داده و خشک شده است. در نتیجه، مردم برای تأمین آب کشاورزی مورد نیاز خود مجبور به حفر چاه و برداشت از آب‌های زیرزمینی شده‌اند. البته این فقط یک گمان اولیه است که بررسی دقیق‌تر آن نیازمند انجام تحقیقات بیشتر است.»
تصویر زیر از روستای ابراهیم‌آباد در سال‌های ۱۳۸۳، ۱۳۹۶ و ۱۴۰۱ را نشان می‌دهد و بیانگر این واقعیت است که با احداث آب‌بند، در روستا توسعه رقم خورده، اما در سال ۱۴۰۱ دریاچه بالای روستا خشک شده است.
این استاد دانشگاه و پژوهشگر گفته پس از ناتوانی آب‌بند در تأمین آب پایدار کشاورزی برای روستاییان، کشاورزان این منطقه به‌سراغ حفر چاه آب رفته‌اند و لکه فرونشستی کنار روستای ابراهیم‌آباد نتیجه همین توسعه ناپایدار کشاورزی است.
مهدی معتق با اشاره به اینکه در توسعهٔ روستایی باید پایداری شرایط اقلیمی را در نظر داشت، گفت: «وضعیت فرونشست در پایین‌دست آب‌بند روستای ابراهیم‌آباد نیازمند بررسی بیشتری است، اما در برآورد اولیه می‌توان گفت وضعیت این آب‌بند نشان می‌دهد صرف مسئله آبخیزداری سازه‌ای و بدون توجه به مدیریت مصرف نمی‌توان مسئله آب‌های زیرزمینی و فرونشست را حل کرد و چه‌بسا انجام این پروژه‌ها خود باعث تشدید فرونشست شود.»
خردادماه امسال نیز نتایج یک پژوهش در رابطه با فرونشست در ایران که در نشریه علمی «ساینس ادونسز» (Science Advances) منتشر شده بود نشان داد علاوه بر جمعیت ۲۵۶ شهر و زیرساخت‌هایی مثل مترو که از فرونشست تأثیر می‌‌گیرند، یک هزار و ۳۸۰ کیلومتر از خطوط راه‌آهن بین‌شهری و هشت فرودگاه ایران نیز در معرض آسیب شدید از این پدیده قرار دارند.
این مقاله که بر اساس تصاویر ماهواره‌ای سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ برای ارزیابی پیامدهای برداشت آب‌های زیرزمینی در ایران تنظیم شده تأکید کرده در حال حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر بحران فرونشست هستند.
بر اساس مطالعات صورت گرفته، از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور، حدود ۱۵ درصد (معادل یک‌هزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست کشیده شده‌اند.
این مقاله افزوده هشت فرودگاه بزرگ و متوسط شامل فرودگاه بین‌المللی «خمینی» با بیش از ۸ میلیون مسافر در سال، فرودگاه‌های بین‌المللی اصفهان و ارومیه و نیز فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد که از جمله فرودگاه‌هایی هستند که در مناطق شهری قرار دارند، با خطر آسیب زیرساختی از فرونشست روبرو هستند. همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداث‌شده در نواحی فرونشست واقع شده‌اند.
در این مقاله آمده که در مجموع، ۳/۵ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومترمربع با خطر فرونشست مواجه است؛ درحالی‌که ایران بطور میانگین ۱/۸ سانتیمتر در سال در خود فرومی‌رود، بیش از سه‌هزار کیلومتر مربع از این سرزمین شاهد فرونشست بیش‌از ۱۰ سانتیمتر در سال است. این عارضه در برخی نقاط به ۳۵ سانتیمتر در سال نیز می‌رسد.
هشت فرودگاه بزرگ، ۵۴ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو ایران در محاصره فرونشست
روزنامه «دنیای اقتصاد» شهریورماه امسال نرخ فرونشست ۱۴ استان کشور را بررسی کرد که نرخ فرونشست در آنها بالای ۱۰ سانتیمتر در سال است. بر اساس این گزارش، استان‌های کرمان، البرز و مرکزی، به ترتیب بالاترین نرخ فرونشست را به خود اختصاص داده‌اند.
بر اساس این جدول، نرخ فرونشست در استان کرمان بالای ۳۰ سانتیمتر در سال است. فرونشست استان البرز در مجاورت شهر تهران سالانه ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر؛ فرونشست استان‌های همدان، خراسان رضوی، قم و مرکزی بین ۲۱ تا ۲۶ سانتیمتر، فرونشست استان‌های اصفهان، فارس، قزوین، تهران، آذربایجان شرقی و گلستان سالانه بین ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر است. آذربایجان غربی و سمنان هم به ترتیب با ۱۲ و ۱۱ سانتیمتر دو استان دیگری هستند که نرخ فرونشست آنها در سال بیش از ۱۰ سانتیمتر است.
معیارهای جهانی نشان می‌دهند فرونشست بالای فقط چهار میلیمتر در سال بیانگر رسیدن شرایط به «نقطه بحران» است، اما در ایران فرونشست‌ها از ۱۰۰ میلیمتر نیز فراتر رفته است!
آمارهای تکاندهنده از فرونشست در ایران؛ تخت جمشید در یک قدمی آسیب‌های جبران‌ناپذیر
عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب نیز هفته گذشته با اشاره به اهمیت کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی گفت: «هم‌اکنون ۴۲۲ دشت کشور به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته و ۳۵۹ دشت نیز با خطر فرونشست روبرو شده‌اند.»
سخنگوی صنعت آب ایران با تأکید بر اینکه امروز فرونشست به خانه و خیابان‌ها در کلان‌شهرها رسیده است، گفت که بر اساس مفاد سند ملی دانش بنیان امنیت غذایی و نقشه راه آب، باید میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی به نصف کاهش یابد.
عیسی بزرگ‌زاده همچنین گفت «در چنین شرایطی از دست رفتن آبخوان‌های مهم کشور سرعت گرفته است و لازم است که مدیریت و مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی و نیز سایر بخش‌ها به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد.»
علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و خطر‌پذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی جمهوری اسلامی ضمن هشدار به شدت گرفتن پدیده فرونشست گفت که تمام استان‌های کشور با خطر فرونشست روبه‌رو هستند و «برای نجات شهرها و روستاهای‌مان از همین الان فقط ۵ الی ۱۰ سال فرصت داریم و بس.»
علی بیت‌اللهی تاکید کرده که استان‌های خراسان رضوی، تهران، فارس، کرمان و اصفهان بابت نرخ فرونشست به وضع «فوق بحرانی» رسیده‌اند و در ۱۱ استان کشور، نرخ سالانه فرونشست بیش از ۱۰ سانتیمتر است.
مدیر بخش زلزله و خطر‌پذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی تأکید کرده که این نرخ به این معناست که در صورت تداوم این روند «تا ۳۰ سال آینده، با ۳ متر پایین رفتن سطح زمین مواجه می‌شویم که چنین اتفاقی، بسیار فاجعه‌بار است.»
