بهرام فرخی – در چند سال اخیر، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی تلاش‌های گسترده‌ای را برای مدرن‌سازی کشور خود آغاز کرده است. او با چشم‌اندازی بلندپروازانه به دنبال تغییرات گسترده‌ای در اقتصاد، فرهنگ، و جامعه عربستان است. با این حال، مسیر او با چالش‌های قابل توجهی از جمله محدودیت‌های مذهبی و مخالفت جناح‌های سنتی روبروست.
در این مقاله تلاش‌های ولیعهد عربستان سعودی برای پیشبرد طرح‌های مدرن‌سازی، واکنش‌های جناح‌های مذهبی، خطرات احتمالی پیش روی او، و امکان ایجاد تغییری در اداره اماکن مقدس مکه و مدینه را بررسی می‌کنم.
مدرن‌سازی در عربستان: چشم‌انداز و چالش‌ها
در سال ۲۰۱۶، محمد بن سلمان با ارائه چشم‌انداز “ویژن ۲۰۳۰” اعلام کرد که عربستان سعودی باید به یک قدرت اقتصادی و فرهنگی در جهان تبدیل شود. او متعهد به تنوع بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت است، به گونه‌ای که جوانان بتوانند فرصت‌های شغلی بیشتری داشته باشند و سرمایه‌گذاران خارجی نیز جذب شوند. همچنین تلاش‌هایی برای ارتقای حقوق زنان و ترویج فرهنگ و هنر مدرن از آن تاریخ صورت گرفته که گامی بلند برای جامعه‌ای سنتی محسوب می‌شود.
ولیعهد سعودی با اصلاحات گسترده از جمله اجازه دادن به رانندگی زنان، تسهیل سفرهای خارجی و ارتقای سطح خدمات فرهنگی به ویژه با پروژه‌هایی نظیر شهر «نئوم» و برگزاری کنسرت‌های موسیقی و نمایش‌های مد بین‌المللی، چهره جدیدی از عربستان به نمایش گذاشته است. هدف او تغییر تصویری است که دهه‌ها عربستان را به عنوان یک جامعه بسته با محدودیت‌های شدید دینی می‌شناخت.
با این حال، طرح‌های او چالش‌های قابل توجهی به همراه دارد و با مخالفت‌هایی روبرو شده است.
نقش جناح مذهبی و رهبران محافظه‌کار
بخش قابل توجهی از جامعه عربستان همچنان با ارزش‌های سنتی و مذهبی پیوند عمیقی دارد. خاندان آل سعود برای دهه‌ها مشروعیت خود را از حمایت مذهبی علمای وهابی کسب کرده است. بنابراین هر تغییری که ارزش‌ها و باورهای سنتی جامعه را به چالش بکشد، می‌تواند با واکنش‌های منفی همراه شود.
رهبران مذهبی در عربستان در گذشته قدرت زیادی داشته و بر قوانین و نحوه زندگی اجتماعی مردم نظارت می‌کردند. اگرچه قدرت این جناح‌ها در سال‌های اخیر توسط دولت محدود شده، اما این نهادها و روحانیون همچنان نفوذ زیادی بر جامعه دارند. بسیاری از اصلاحات محمد بن سلمان، به ویژه در حوزه فرهنگ و حقوق زنان، با انتقاد و مخالفت‌های آشکار و پنهان از سوی این جناح‌ها روبرو شده است. آنها این تغییرات را مغایر با اصول اسلامی و هویتی عربستان می‌دانند و بیم آن دارند که ترویج آزادی‌های فرهنگی موجب تضعیف اخلاقیات جامعه شود.
در این میان، فشار از سوی نهادهای مذهبی و روحانیون برای محدود کردن اصلاحات محمد بن سلمان همچنان ادامه دارد. اگرچه ولیعهد تا کنون موفق به کاهش قدرت این جناح‌ها شده، اما احتمال مخالفت‌ها و چالش‌های جدید از سوی آنها همچنان باقی است.
تهدیدات و خطرات پیش رو
محمد بن سلمان در طول دوران قدرت خود نشان داده است که اهل ریسک و تصمیم‌گیری‌های جسورانه است. او توانسته اصلاحات گسترده‌ای را با استفاده از قدرت نظامی و حمایت از سوی حلقه‌ای از حامیان جوان خود پیش ببرد. با این حال، این رویکرد او را در معرض خطرات مختلفی قرار می‌دهد.
یکی از تهدیدات اصلی پیش روی محمد بن سلمان می‌تواند واکنش منفی از سوی بخش‌های محافظه‌کارتر جامعه باشد. این بخش‌ها، به ویژه نخبگان مذهبی و سنتی، ممکن است در برابر ادامه روند مدرن‌سازی مقاومت کنند و حتی در شرایطی باعث بی‌ثباتی داخلی شوند. علاوه بر این، حمایت‌های منطقه‌ای از گروه‌های مذهبی مخالف، به ویژه توسط حکومت هایی مانند رژیم ایران، می‌تواند به تهدیدهای امنیتی و سیاسی برای حکومت ولیعهد تبدیل شود.
برخی تحلیلگران بر این باورند که انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۹۷۹ نیز نتیجه پروژه نوسازی سریع کشور توسط شاه پیشین، محمدرضا پهلوی، بوده است. این تلاش‌ها با واکنش قشرهای مذهبی مواجه شد و با رهبری آیت‌الله خمینی به وقوع انقلاب اسلامی انجامید. اکنون شاهزاده سعودی می‌تواند از تجربه‌های این کشور همسایه در روند نوسازی استفاده کند.
تهدید دیگر، افزایش نارضایتی‌های داخلی ناشی از سیاست‌های اقتصادی ولیعهد است. بسیاری از اصلاحات او برای جوانان و نخبگان شهری جذاب است، اما بخش‌های کم‌درآمد جامعه و مناطق روستایی ممکن است از این تحولات بهره کمتری ببرند و حتی احساس کنند که در این تغییرات فراموش شده‌اند.
اداره اماکن مقدس: آیا ولیعهد قادر به تغییر ساختار است؟
یکی از جنجال برانگیزترین مسائل در روند مدرن‌سازی عربستان، موضوع اداره اماکن مقدس در شهرهای مکه و مدینه است. این دو شهر مذهبی، که برای مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردارند، بطور سنتی تحت نظارت دولت سعودی و با همکاری علمای مذهبی اداره می‌شوند. برخی تحلیلگران بر این باورند که اگر ولیعهد بتواند اداره امور مذهبی این اماکن را از سیاست‌های داخلی جدا کند و به یک شورای مستقل از رهبران مذهبی بسپارد، ممکن است بتواند بدون ایجاد حساسیت در بخش‌های مذهبی، اصلاحات خود را در سایر نقاط کشور ادامه دهد.
به نظر می‌رسد در آینده ای نه چندان دور ، تقسیم عربستان سعودی، سرزمینی که قلب جهان اسلام در آن می‌تپد،اجتناب‌ناپذیر باشد.
ایده‌ای که شاید در ابتدا همچون افسانه‌ای دور از ذهن به نظر برسد، اما برای برخی، این رؤیا نه‌تنها یک تصور، بلکه راه حلی برای چالش‌های امروزین این کشور است. ایده ای که طبق آن، بخش مدرن و سکولار با اقتصادی مبتنی بر نفت، از منطقه‌ی مقدس مدینه و مکه، که تحت مدیریت نهادی مذهبی اداره خواهد شد، جدا اداره خواهد شد.
هرچند این ایده برای بسیاری از ناظران جذاب به نظر می‌رسد، اما باید پرسید: آیا چنین پروژه‌ای واقعاً امکان‌پذیر است؟ آیا تاریخ، مذهب، سیاست و اقتصاد عربستان اجازه می‌دهد که این سرزمین به دو بخش مستقل و جداگانه تقسیم شود؟
البته چنین تغییر ساختاری با مقاومت زیادی از سوی جناح‌های مذهبی روبرو خواهد شد، زیرا این موضوع به معنای کاهش نفوذ آنها بر سیاست‌های کلی کشور است. با اینهمه، این گزینه برای ولیعهد می‌تواند راهکاری موثر برای کاهش تنش‌ها و پیشبرد مدرن‌سازی بدون درگیری با نهادهای مذهبی باشد.
آینده ولیعهد و مدرن‌سازی عربستان
تلاش‌های محمد بن سلمان برای مدرن‌سازی عربستان سعودی نشان‌دهنده دیدگاهی جدید و جسورانه است که تا کنون در تاریخ این کشور بی‌سابقه بوده است. اما این تغییرات با چالش‌ها و مخاطرات داخلی و خارجی همراه است که می‌تواند برنامه‌های او را به تأخیر بیندازد یا حتی متوقف کند. جناح‌های مذهبی و سنتی همچنان قدرتی قابل توجه در این کشور دارند و هرگونه تلاش برای تضعیف آنها ممکن است منجر به ایجاد تنش‌های اجتماعی و سیاسی شود.
از سوی دیگر، ولیعهد سعودی با درک اهمیت جایگاه اماکن مقدس و مدیریت حساس آنها، می‌تواند با اتخاذ رویکردی هوشمندانه و تفکیک سیاست‌های مذهبی از مدرن‌سازی در سایر بخش‌ها، به تحقق اهداف خود نزدیک‌تر شود.
موفقیت محمد بن سلمان در این مسیر بستگی به توانایی او در ایجاد توازن میان خواسته‌های نسل جوان و ارزش‌های سنتی جامعه عربستان دارد.
*بهرام فرخی دانش‌آموخته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل از دانشگاه رم و ساکن ایتالیا است.
