گزارش‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته نرخ مهاجرت نخبگان از ایران با افزایش ۸۲ درصدی روبرو شده است. بر اساس آمارها دست‌کم پنج میلیون نفر در سال‌های گذشته به دیگر کشورها مهاجرت کرده و میلیون‌ها نفر نیز در حال انجام مراحل مهاجرت و یا در انتظار صدور ویزا برای مهاجرت از ایران هستند.
موج مهاجرت از ایران در میان همه اقشار درآمدی و افرادی در تمام رسته‌های شغلی و رشته‌های تحصیلی فراگیر شده است با اینهمه همچنان آمار دقیق و رسمی از ایرانیان مهاجرت کرده یا در حال مهاجرت وجود ندارد.
در روزهای گذشته همایشی دو روزه با عنوان «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» با همکاری ۱۴ نهاد دولتی و غیردولتی و با مشارکت ۳۷ نفر از پژوهشگران و اساتید دانشگاه برگزار شد.
محمدحسین شریف‌زادگان پژوهشگر در این نشست به «۱۳ ابَرچالش» که در ایران سبب مهاجرت نخبگان می‌شود اشاره کرد. از جمله این ابَرچالش‌ها «کاهش سرمایه اجتماعی و ارتباط دولت و ملت، کاهش تولید ثروت، افزایش تورم، نبود سیاست خارجی معطوف به توسعه اقتصادی، فساد در همه ابعاد، فقر و نابرابری، مشکل آب، محیط زیست، بحران بانک‌ها، صندوقهای بازنشستگی، ناترازی بودجه، ناترازی انرژی» هستند.»
به عقیده محمدحسین شریف‌زادگان «اختلال در حکمروایی و فقدان سیاست خارجی معطوف به توسعه» مهمترین عامل موج گسترده مهاجرت شهروندان از ایران است.
مجتبی لشگربلوکی مشاور ارشد استراتژی و سرمایه‌گذاری اقتصادی نیز یکی دیگر از سخنرانان این همایش بود که گفت: «به جای مهاجرت نخبگان با «تخلیه ملی» مواجه هستیم».
مجتبی لشکر بلوکس خواستار تشکیل «لابی ایرانی در خارج کشور» شد و گفت باید «دنبال اتصال فرامرزی باشیم و هر کس هر جای دنیا هست، برای ایران کار کند.»
بهرام صلواتی جامعه‌شناس و پژوهشگر نیز در این همایش گفته «ما دقیقا نمی‌دانیم چند درصد از دانشجویان ما به صورت اختیاری و چند درصد به صورت اجباری مهاجرت کرده‌اند. این در حالی است که اطلاع از این آمار بسیار مهم است. زیرا اگر مهاجرت اختیاری صورت گرفته باشد، ارتباط با آنها آسانتر خواهد بود. از این رو ما نیازمند وزارت خانه مهاجرت در داخل هستیم اما چیزی که پیش آمده این است که رصد خانه قبلی نیز دیگر از فعالیت بازمانده است.»
بهرام صلواتی افزوده که بر پایه گزارش‌ها مهاجرت نخبگان از ایران در سال‌های اخیر، از ۶۰ هزار به ۱۱۰ هزار نفر رسیده یعنی رشد ۸۲ درصدی داشته است.
او همچنین تأکید کرده که «به نظر می‌رسد مسئله مهاجرت تحصیلکردگان به خوبی فهم نشده و نیازمند ایجاد وزارت‌خانه مهاجرت هستیم.»
«فایننشیال تایمز» نیز در گزارشی با اشاره به اینکه تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در سال ۲۰۲۴ به رکورد ۱۱۰ هزار نفر رسیده است نوشته این آمار افزایشی نشان‌دهنده افزایش چشمگیر مهاجرت و تخلیه سرمایه انسانی از ایران است.
بر اساس این گزارش، این موج مهاجرت نتیجه مشکلات اقتصادی نظیر تورم بالا، ارز ضعیف و کمبود فرصت‌های شغلی است که نسل جوان را به ناامیدی کشانده است. علاوه بر این، ناامنی‌های سیاسی و تهدیدات جنگی نیز باعث افزایش تمایل به مهاجرت شده است.
در حالی که ترکیه و کانادا به دلیل تسهیلات و برنامه‌های تحصیلی مقصدهای اصلی ایرانیان شده‌اند، کشورهای اروپایی مانند آلمان و ایتالیا نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. آمارها نشان می‌دهند که ۲۵ درصد از استادان دانشگاه‌ها در چند سال اخیر مهاجرت کرده‌اند. این روند نه فقط باعث کاهش نیروی متخصص در ایران شده، بلکه ظرفیت علمی و فنی کشور را نیز تضعیف کرده است.
زنگ خطر مهاجرت متخصصان؛ پزشکیان خواستار شیوه آموزشی شد که دانشجویان با «کتک» هم نروند!
ایران سالهاست که با مهاجرت پرتعداد سرمایه انسانی، از نیروهای دانش‌آموخته و نخبه و نیروی کار فنی و حرفه‌ای روبرو است اما دولت رویکرد موثری در کاهش سرعت مهاجرت نداشته است. مهاجرت نیروی انسانی از ایران معمولا با فرافکنی و یا دادن آدرس‌های اشتباه از سوی مقامات روبرو می‌شود.
برای نمونه محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همایش «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» حضور داشته و در سخنانی گفته «در حوزه پزشکی بسیاری از افراد هستند که کار مشخص و معین و خوبی دارند رتبه عالی در همه علم و هم عمل دارند استاد هستند، مطب دارند، زندگی خوبی هم دارند اما مهاجرت می‌کنند.»
به گفته وزیر بهداشت جمهوری اسلامی «بین افرادی که به کشورهای عربی می‌روند اسم آن را کاریابی می‌گذارم به دلیل شرایط اقتصادی و به دلیل ارزش پول به دلیل بسیاری از مسائل دیگر پزشکانی که به کشورهای آمریکا و کانادا می‌روند به شما بگویم که بالای ۸۰ درصد مجبورند رشته پزشکی را کنار بگذارند چون در آنجا نمی توانند کار پزشکی کنند در واقع مبنای اقتصادی ندارد.»
محمدرضا ظفرقندی افزده «واقعیت‌ها را باید دقیق دید، همکاران به آن کشورها می‌روند اما مدرک‌شان مورد قبول نیست سن‌شان هم طوری نیست که در آزمون‌های آنجا بتوانند ورود پیدا کنند مجبورند به کارهای دیگر رو بیاروند.»
این در حالیست که آمارها نشان می‌دهد که حدود ۴۰ درصد از فارغ‌التحصیلان رشته پزشکی عمومی که از ایران مهاجرت نکرده‌اند هم نه تنها برای تحصیل در دوره‌های تخصص انگیزه ندارند بلکه به دلیل دستمزدهای ناچیز و شرایط دشوار شغلی به کارهایی غیر از طبابت مشغول هستند.
در همین رابطه رضا لاری‌پور، سخنگوی سازمان نظام پزشکی، اعلام کرده در حال حاضر ۱۰۰ هزار پزشک عمومی در کشور وجود دارد که در حدود ۱۲ هزار نفر آنها دوران فعالیت در رزیدنتی و دستیاری تخصصی پزشکی را می‌گذرانند و حدود ۵۰ هزار نفر از این پزشکان عمومی در گردونه خدمت مشغول فعالیت هستند و عملا بین ۳۵ تا ۴۰ هزار پزشک عمومی در کشور وجود دارد که به حرفه پزشکی نمی‌پردازند.»
سخنگوی سازمان نظام پزشکی افزوه «وقتی تعرفه‌های پزشکی متناسب با نوع فعالیت، کار، سختی و سنواتی که از عمر فرد می‌گذرد نباشد فرد ترجیح می‌دهد یا از آن حرفه مهاجرت شغلی کند و یا مهاجرت جغرافیایی کند و به کشور دیگری برود.»
نتایج یک پژوهش درباره تمایل شهروندان در ایران به مهاجرت که اول دی‌ماه منتشر شد نشان می‌دهد ۱۶ درصد از پاسخ‌دهندگان اصلاً به مهاجرت فکر نمی‌کنند، اما در مقابل ۱۶ درصد نیز به مهاجرت فکر و برای آن اقدام کرده‌اند.
۴۶/۵ درصد به مهاجرت فکر می‌کنند اما اقدام عملی برای آن انجام نداده‌اند و ۲/۵ درصد مهاجرت‌شان قطعی شده و به رفتن از کشور فکر می‌کنند.
همچنین، از ۲۱۰۰ پاسخ‌دهنده‌ای که از ایران مهاجرت کرده‌اند، تنها ۲۰ درصد قصد بازگشت به ایران را دارند.
بطور کلی نتایج پژوهش بیانگر اینست که در میان پاسخ‌دهنگان ساکن ایران، تنها حدود یک‌پنجم اصلا به مهاجرت فکر نمی‌کنند، ۱۸.۸درصد برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند و ۳.۱ درصد نیز به‌زودی ایران را ترک می‌کنند.
عمده افرادی که مهاجرت‌شان قطعی شده یا برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند (بین ۵۰ تا ۶۰ درصد)، در سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی کار می‌کنند. بنابراین، طبیعی است که مهاجرت این افراد فشار زیادی بر تأمین نیروی انسانی در شرکت‌ها و سازمان‌های ایران وارد می‌کند.
در گزارش منتشر شده از نتایج این پژوهش آمده نتایج حاکی از آن است که تحصیلات و درآمد بالاتر موجب تقویت تمایل به مهاجرت می‌شود. این به معنای آن است که سرمایه‌های انسانی ارزشمند کشور در حال مهاجرت هستند.
تقی آزاد ارمکی جامعه‌شناس معتقد است مهاجرت یک پدیده چند وجهی است و می‌تواند اقتصادی، سیاسی، فرهنگی باشد و در ایران جریان مهاجرت کشورگشایی است، یعنی مهاجران ایرانی نیروی اجتماعی هستند که جهان را تصاحب می‌کنند و در جهت کسب قلمرو بهتر هستند.
این جامعه‌شناس گفته « مهاجرت ایرانیان از نوع نخبگان، سرمایه‌داران و صاحبان ایده است و تعداد مهاجران قابل کاهش نیست و مهاجران ایرانی را به این سادگی نمی‌توان کاهش داد.»
به گفته تقی آزاد ارمکی مهاجرت‌ها برای جامعه چالش فقر فرهنگی و انسانی ایجاد می‌کند زیرا وقتی نیروی صاحب اندیشه و ثروت که قصد ساختن دارد حذف می‌شود باقی افرادی که می‌مانند اکثرا خنثی هستند.
او همچنین به خروج سرمایه مالی در کنار سرمایه انسانی اشاره کرده و گفته در دو دهه اخیر کلی پول از کشور خارج شده و اگر این پول‌ها مانده بود نیازی نبود از بانک جهانی پول قرض کنیم.
