«انجمن پژوهشگران ایران» اخیراً یک نظرسنجی در مورد تغییر و تحولات در نگرش ایرانیان نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی در ایران انجام داده است. در ارتباط با این نطرسنجی و نتایج آن با رویا کاشفی سرپرست کمیته حقوق بشر «انجمن پژوهشگران ایران» گفتگو کردیم.
-خانم کاشفی، لطفا در مورد نظرسنجی اخیر انجمن پژوهشگران ایران توضیح بدهید.
– باید یادآوری کرد که انجمن از سال ۱۳۷۱ با هدف شناخت بهتر جامعه ایران و ارائه راهکارهای مبتنی بر شواهد فعالیت می‌کند. طی ۲۵ سال گذشته، ۱۰ نظرسنجی انجام داده‌ایم که شامل ۱۳ پرسش جمعیت‌شناختی یکسان بوده و بقیه پرسش‌ها بر اساس موضوع پژوهش متفاوت بوده‌اند.
در نظرسنجی اخیر با عنوان «زن، زندگی، آزادی: بررسی گرایش‌های هویتی و امروز و فردای ایران»، چهار هدف اصلی دنبال شد: بررسی تغییرات نگرش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی؛ رابطه بین تحولات سیاسی و تغییرات اجتماعی؛ نقش هویت جمعی در جنبش‌ها؛ و تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر افکار عمومی و بسیج اجتماعی.
این نظرسنجی به صورت آنلاین انجام شد تا هویت پاسخ‌دهندگان کاملاً گمنام بماند. این روش، با وجود محدودیت‌هایی نظیر عدم دسترسی همگانی به اینترنت در ایران، بهترین پاسخ‌ها را ارائه داده است. از ۱۸۸۱ شرکت‌کننده، ۷۵ درصد از داخل ایران بودند. ترکیب جنسیتی شرکت‌کنندگان شامل ۶۵.۵ درصد مرد، ۳۱ درصد زن، و کمتر از ۴ درصد افراد با هویت جنسیتی «دیگر» یا نامشخص بود. تیم فنی ما با استفاده از پلتفرم «آمازون» و روش‌های کنترل دقیق، صحت و سلامت آمارها را تضمین کرده است.
-آیا قبلا هم نظرسنجی‌های مشابه با این موضوع در این انجمن داشتید؟
– پانزده سال پیش ما یک نظرسنجی در رابطه با گرایش‌های هویتی و اجتماعی در ایران انجام دادیم. بنابراین، این دفعه با در نظرگرفتن رویدادهای اخیر و جنبش زن، زندگی، آزادی تصمیم گرفتیم که آن نظرسنجی را که در رابطه با گرایش‌های هویتی ایرانیان بود تکرار کنیم. این نظرسنجی برای بررسی تحولات هویتی و اجتماعی در ایران امروز و مقایسه‌اش با نظرسنجی ۱۵ سال پیش بود. پرسش‌ها یکسان بود تنها با یک اختلاف؛ و آن اینکه در پایان نظرسنجی به دلیل اهمیت جنبش زن، زندگی، آزادی چهار پرسش خاص هم در رابطه با این جنبش مطرح کردیم که نتایج فوق‌العاده مهم و باارزشی داشت.
ما در انجمن پژوهشگران ایران تا امروز پنجاه و دو کنفرانس و نشست بین‌المللی و ده نظرسنجی انجام داده‌ایم و سیزده جلد کتاب نیز منتشر کرده‌ایم. تلاش ما همیشه در کارهایی که انجام می‌دهیم این است که دستاوردها و نتایج بررسی‌ها را در اختیار دیگر پژوهشگران، سیاست‌گذاران و نیز کسانی که نگران آینده ایران هستند قرار بدهیم. به امید اینکه کسانی که برای فردای بهتر ایران تلاش می‌کنند بتوانند از آنها استفاده کنند و با آگاهی از تغییر و تحولاتی که ما شناسایی کرده‌ایم بشود با برنامه‌ریزی بهتر برای ساختن آینده ایران گام برداشته شود.
-آیا انجمن پژوهشگران با سازمان‌های دیگر نیز در زمینه‌ی فعالیت‌های خود همکاری می‌کند؟
-در طول سال‌هایی که انجمن فعالیت داشته کنفرانس‌های ما اغلب با همکاری دانشگاه‌ها، به ویژه بخش خاورمیانه دانشگاه‌های بین‌المللی بوده است. یا به عنوان مثال با همکاری سازمان عفو بین‌الملل نتایج یک پژوهش گسترده را که در رابطه با آزادی و برابری ادیان و مذاهب در ایران انجام داده بودیم ارائه دادیم.
به دلیل اطلاعاتی که در قسمت زن، زندگی، آزادی به دست آوردیم و دلایل نقش و اهمیت هماهنگی برای حضور و یا عدم حضور مردم در اعتراضات شناسایی شد، شبکه‌سازی برای ما اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم ارائه نتایج این آخرین نظرسنجی را با همکاری «آزادی نِتوُرک» (شبکه آزادی) انجام دهیم چون در طول این حدود دو سال که «آزادی نتورک» ایجاد شده و فعالیت می‌کند در این زمینه بسیار موثر و موفق عمل کرده است.
-لطفا درباره نتایج این نظرسنجی توضیح دهید.
– با توجه به اینکه پانزده سال پیش، تمرکز اصلی پژوهش ما بر بررسی هویت و باورهای افراد بود، در این پژوهش نیز با هدف بررسی تغییرات احتمالی در طول زمان، مجدداً به سراغ پرسش‌های مشابهی در خصوص هویت رفتیم. این رویکرد تطبیقی به ما امکان می‌دهد تا تغییرات در باورها و نگرش‌های افراد را در طول زمان بهتر درک کنیم.
از مهمترین نتایج این نظرسنجی که برای خود ما بسیار قابل توجه بود می‌توانم بطور فشرده به پنج نکته اشاره کنم. در اولین مرحله، کاهش چشمگیر باورهای دینی که با در نظر گرفتن دیگر پاسخ‌ها نشان‌دهنده گذار از هویت مذهبی به هویت‌های دیگر مانند هویت ملی و قومی است. دوم همانطور که اشاره کردم تقویت هویت ملی و قومی بود که اکثریت پاسخ‌دهندگان، ریشه‌های هویتی خود را در تاریخ و فرهنگ ایران می‌دیدند و کمتر به هویت مذهبی تاکید می‌کنند. سوم، پاسخ‌دهندگان به شدت به نظام سیاسی و نهادهای آن بی‌اعتمادند و آن را دموکراتیک نمی‌دانند و بر همین اساس چهارمین نتیجه‌ی مهم این نظرسنجی این است که اکثریت قاطع شرکت‌کنندگان معتقدند که قدرت در دست گروه خاصی از افراد است. در نهایت احساس تبعیض، به ویژه در میان زنان، و همچنین احساس ناامنی شغلی و اقتصادی بسیار گسترده است. وقتی در این نظرسنجی اطلاعات را مرور می‌کردیم، درصد زنانی که تحصیلات عالی و از جمله دکترا دارند، حدود دو برابر و نیم بیشتر از مردان پاسخ‌دهنده بود ولی درآمدشان با همین نسبت از ۱٫۷ تا دو برابر و نیم کمتر از مردان است.
نکته جالب دیگر هم اینکه بیش از ۷۱ درصد از پاسخگویان این پژوهش در گروه سنی ۳۴ تا ۴۹ سال قرار دارند. در پژوهش قبلی گروه سنی ۲۰ تا ۳۹ سال (۹۳%)، عمده‌ترین گروه پاسخ‌دهندگان را تشکیل می‌دادند که هر دو گروه در زمان خود بیشترین گروه سنی جمعیت ایران هستند. با توجه به فاصله زمانی پانزده ساله بین دو نظرسنجی، می‌توان نتیجه گرفت که گروه سنی غالب در پژوهش فعلی عمدتاً همان گروه سنی پژوهش قبلی است و پاسخ‌دهندگان از نسلی هستند که دوران شکل‌گیری هویت و ارزش‌هایشان همزمان با تحولات پس از انقلاب بوده است.
– شما گفتید که مقوله هویت از اتکا به هویت مذهبی به سوی هویت قومی و هویت ملی سمت و سو پیدا کرده. آیا گرایش به هویت قومی شکاف‌هایی را در پیوند تاریخی اقوام ایرانی ایجاد کرده؟
-نتایج نظرسنجی ما نشان می‌دهد که در کنار افزایش گرایش به هویت قومی، هویت ایرانی نیز از ۸۷ درصد به ۹۲ درصد افزایش یافته است، و این گرایش‌ها باعث ایجاد شکاف نشده‌اند. جنبش مهسا با مشارکت گسترده و متنوع ایرانیان از نقاط مختلف کشور، ماهیتی فراگیر داشت و پیوند میان ایرانیان را تقویت کرد. امروز، همبستگی میان مردم افزایش یافته؛ به عنوان مثال، گروه‌های حقوق بشری کُرد و بلوچ علاوه بر تمرکز بر نقض حقوق بشر در مناطق و مردم خود، به موارد مشابه در سراسر ایران نیز توجه کرده و آنها را بازتاب می‌دهند.
– شما به شدت یافتن بی‌اعتمادی نسبت به نظام سیاسی اشاره کردید. در این مورد بیشتر توضیح دهید.
– دستاورد این پژوهش نشان می‌دهد که نارضایتی گسترده از وضعیت موجود، به ویژه در میان نسل جوان، منجر به شکل‌گیری جنبش‌هایی مانند “زن، زندگی، آزادی” شده است. نقش شبکه‌های اجتماعی در بسیج مردم و اطلاع‌رسانی، به این جنبش‌ها قدرت و پویایی بخشیده است. با این حال، این جنبش‌ها با چالش‌هایی مانند سرکوب، محدودیت‌های اقتصادی و نبود ساختار منسجم روبرو هستند. برای دستیابی به اهداف خود، این جنبش‌ها نیازمند ایجاد یک ساختار منسجم‌تر، افزایش هماهنگی بین فعالان و حمایت‌های بین‌المللی مستمر هستند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که نسل جوان، به ویژه زنان، نقش محوری در این جنبش‌ها داشته و خواهند داشت.
در نظرسنجی اخیر، ۷۳ درصد از پاسخ‌دهندگان بطور فعال در جنبش «زن، زندگی، آزادی» شرکت کرده‌اند، که سهم زنان با ۷۸ درصد از مردان (۷۲ درصد) بیشتر بود. بیشتر مشارکت‌ها به صورت فعالیت مجازی انجام شده است، نه صرفاً حضور خیابانی. این موضوع اهمیت تبادل اطلاعات مجازی را نشان می‌دهد، به ویژه در جلب حمایت‌های بین‌المللی که به موفقیت‌هایی نظیر اخراج جمهوری اسلامی از کمیسیون مقام زن و تشکیل کمیته حقیقت‌یاب شورای حقوق بشر منجر شد. پیشنهاد ما به جامعه جهانی، تقویت دسترسی آزاد به اینترنت در ایران و افزایش امنیت تبادل اطلاعات است.
در بررسی دلایل عدم مشارکت در اعتراضات، نگرانی‌های امنیتی با ۸۱ درصد در داخل کشور برجسته است، در حالی که در خارج کشور نبود رهبری با ۴۹ درصد بیشترین تأثیر را داشت. همچنین نبود هماهنگی و چشم‌انداز روشن از آینده، از دلایل مشترک میان پاسخ‌دهندگان داخلی و خارجی است.
نتایج این نظرسنجی تأکید می‌کند که موفقیت جنبش‌ها به استراتژی‌هایی بستگی دارد که هماهنگی، باور به تغییر، و امید به آینده‌ای بهتر را تقویت کنند.
-در رونمایی از کتاب نتایج نظرسنجی از سازمان‌ها و گرایش‌های مختلف سیاسی شرکت داشتند. لطفا در این مورد بیشتر توضیح دهید.
– شبی که نتایج نظرسنجی را به صورت آنلاین رونمایی کردیم، حضور متخصصان، پژوهشگران، و رهبران احزاب کُرد، بلوچ، و دیگر احزاب از جمله حزب مشروطه ایران برای ما بسیار ارزشمند بود. دیدگاه‌های مطرح‌شده در این جلسه، فرصت‌هایی برای بهبود سوالات نظرسنجی‌های آینده فراهم کرد.
حضور نمایندگان سیاسی در کنار افراد متخصص و صاحب‌نظر، بسیار امیدوارکننده بود. با توجه به علاقه‌ای که این افراد نشان دادند و درخواست نتایج نظرسنجی از سوی آنها، امیدواریم تلاش‌های ما تأثیر مثبتی در برنامه‌ریزی‌ها و فعالیت‌های آینده آنها داشته باشد.
ما در انجمن پژوهشگران از تمامی همکارانی که داوطلبانه وقت و تخصص خود را برای انجام این نظرسنجی اختصاص دادند، صمیمانه سپاسگزاریم. همچنین، بیشترین قدردانی ما از شهروندانی است که با صبر و دقت به ۲۵۱ پرسش اصلی و فرعی این نظرسنجی پاسخ دادند.
