شهرام سبزواری- سرنگونی رژیم بشار اسد به عنوان اصلی‌ترین متحد جمهوری اسلامی در خاورمیانه، در شرایطی رقم خورد که ترکیه تمام قد از احمد الشرع جولانی حمایت می‌کند. سقوط اسد، روابط جمهوری اسلامی و ترکیه را تحت تأثیر قرار داده است. پیامدهای منفی این تأثیرات به تدریج خود را در رویدادهایی از جمله تعیین مالیات بر سوخت رانندگان کامیون‌های ترانزیت ایرانی در ترکیه نشان می‌دهد.
دو کشور از دیرباز جایگاهی استراتژیک در منطقه داشتند؛ ایران «شاهراه انرژی» و ترکیه «پل استراتژیک برای پیوند آسیا و مرکز اروپا».
روابط ایران و ترکیه در دوران محمدرضاشاه پهلوی متفاوت از امروز بود. امروز بخش عمده سرمایه‌ها در ایران سرازیر ترکیه شده‌اند. جایگاه ایران با جمهوری اسلامی تحت رهبری علی خامنه‌ای نزول کرد و ترکیه از جمله کشورهایی است که از آن نفع برده است.
پیش از انقلاب ۵۷، ایران قدرت مسلط بر کریدورهای زمینی، هوایی و آبراهه‌های استراتژیک خلیج فارس و دریای عمان بود. دوستی با مصر سبب می‌شد که ایران در دریای سرخ و تنگه باب المندب تا کانال سوئز نیز مسلط باشد. قدرت اقتصادی، سیاسی و نظامی، ایران شاهنشاهی را ضامن امنیت منطقه کرده بود. اما وضعیت بعد از انقلاب ۵۷ بطور کلی تغییر کرد.
طی سال‌های اخیر سیاست‌های غلط جمهوری اسلامی، بحران مشروعیت و همچنین سیاست‌های ترکیه سبب شد تا در بسیاری از حوزه‌ها توازن قدرت میان دو همسایه از بین برود و دست بالا همواره با ترکیه باشد. یکی از موارد پر تنش میان جمهوری اسلامی با ترکیه «کریدور زنگزور» در مرز جمهوری آذربایجان است. مشکلات کامیونداران ایرانی در ترکیه دنباله‌ی همین مشکلات است.
اهمیت کریدور زنگزور برای ایران
۱. تهدید برای کریدور شمال- جنوب
ایران در حال حاضر مسیر اصلی و طبیعی ارتباط جمهوری آذربایجان با نخجوان و از آنجا به ترکیه محسوب می‌شود. کریدور زنگزور در صورت تکمیل، به عنوان یک مسیر جایگزین بجای ایران عمل خواهد کرد که می‌تواند اهمیت ژئوپلیتیک ایران را در حمل و نقل کالا و انرژی به منطقه قفقاز و ترکیه کاهش دهد. با ایجاد این کریدور، جمهوری آذربایجان و ترکیه می‌توانند بدون عبور از خاک ایران به یکدیگر متصل شوند، که می‌تواند به تضعیف نقش ایران به عنوان کریدور اصلی در منطقه منجر شود.
۲. تاثیر بر امنیت مرزهای شمال غرب ایران
ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند تاثیرات مستقیم بر امنیت مرزهای شمال غربی ایران بگذارد. به دلیل نزدیکی این کریدور به مرزهای ایران و احتمال افزایش نفوذ ترکیه و ناتو در منطقه قفقاز، نگرانی‌های امنیتی ایران افزایش یافته است. این کریدور ممکن است بستر مناسبی برای افزایش حضور نیروهای نظامی و امنیتی ترکیه و ناتو در نزدیکی مرزهای ایران فراهم کند که این موضوع حساسیت‌های امنیتی را برای ایران به همراه دارد.
۳. کاهش دسترسی ایران به ارمنستان و اوراسیا
ایران همواره به دنبال حفظ و تقویت ارتباطات خود با ارمنستان و سایر کشورهای اوراسیایی بوده است. با ایجاد کریدور زنگزور، ارتباط مستقیم ایران با ارمنستان به چالش کشیده می‌شود. ایران از طریق ارمنستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا دسترسی دارد و این ارتباط به عنوان یکی از مسیرهای تجاری و دیپلماتیک ایران به شمال محسوب می‌شود. کریدور زنگزور می‌تواند این مسیر را با انسداد روبرو کرده و ایران را در زمینه تجارت و دسترسی به بازارهای شمالی محدود کند.
۴. رقابت‌های منطقه‌ای و تنش‌های سیاسی
کریدور زنگزور نمادی از اتحاد ژئوپلیتیک بین ترکیه و جمهوری آذربایجان است و برتری این اتحاد بر دسترسی‌های ژئوپلیتیک ایران را نشان می‌دهد. ترکیه و آذربایجان به دنبال آن هستند که از طریق این کریدور، نفوذ خود را در منطقه قفقاز افزایش دهند و به تدریج دسترسی ایران به این مناطق را محدود کنند. این امر به افزایش تنش‌های سیاسی و دیپلماتیک بین جمهوری اسلامی، ترکیه و جمهوری آذربایجان منجر شده و زمینه‌ساز رقابت‌های شدیدتری در منطقه می‌شود.
جمهوری اسلامی اگرچه با ایجاد کریدور زنگزور اعلام مخالفت کرده اما در عمل نتواسته است آنچه را برای منافع ایران اهمیت دارد قابل دسترس کند. مقامات جمهوری اسلامی می‌دانند ایجاد این کریدور چه پیامدهایی خواهد داشت اما در عمل زورشان به متوقف کردن ترکیه نرسیده است. یکی از دلایل اصلی این وضعیت نیاز حیاتی حکومت به ترکیه برای دور زدن تحریم‌های بین‌المللی است. هرگونه اخلال در روابط فعلی با آنکارا برای جمهوری اسلامی دردسرساز خواهد بود.
در دوران پهلوی ایران در نزاع‌های کریدوری موقعیت استراتژیک و منحصر به فرد داشت، اما این توان به تدریج در ۴۶ سال گذشته روند نزولی گرفت. امروز بیش از هر زمان دیگری دولت‌های عربی منطقه حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه را به چالش می‌کشند. این وضعیت تنها زمانی تغییر خواهد کرد که یک حکومت برآمده از مردم، دارای نفوذ سیاسی و اقتصاد قوی و نیروی نظامی قابل اتکاء در ایران قدرت را در دست داشته باشد.
تسلط دوباره بر کریدورهای منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران به شرط استقرار یک نظام قدرتمند ملّی ممکن خواهد شد، وگرنه هر یک از این کریدورها منشاء طیفی از تهدیدات ژئوپلیتیک علیه کشور خواهد بود.
*شهرام سبزواری تحلیلگر سیاسی
