فقر و کاهش قدرت خرید اقشار مختلف در ایران سبک زندگی مردم را دگرگون کرده است؛ مردم نه تنها ناچار شده‌اند بسیاری از مواد خوراکی و اقلام ضروری دیگری چون دارو و آموزش را از سبد مصرفی خود حذف کنند بلکه بسیاری ناچار هستند برای کسب درآمد به شرایط کاری دشوار تن دهند.
«ماشین‌خوابی» یکی از پدیده‌های نوظهور و در اثر گسترش فقر در ایران است؛ شهروندانی که پول اجاره محلی برای اسکان را ندارند، یا مسافرانی که به هر دلیلی به کلانشهرها سفر کرده اما از پس هزینه هتل و مسافرخانه بر نمی‌آیند شبها در اتومبیل خود می‌خوابند.
وبسایت «بهار نیوز» در گزارشی از رانندگان تاکسی‌های اینترنتی شاغل در تهران خبر داده که از شهرستان‌های اطراف به پایتخت می‌آیند و چند روز در هفته بطور پیوسته در تهران می‌مانند و کار می‌کنند و تنها یک یا دو روز در هفته به خانه باز می‌گردند.
یکی از رانندگان گفته «شبها سقف بالای سرم هست، اما تخت خواب من همین صندلی ماشینه و تکون نمی‌تونم بخورم. این سقف بالای سرم خیلی کوتاهه ببین بیست سانت هم از سر من فاصله نداره.»
او گفته «اوایل می‌رفتم کوچه پس‌کوچه خلوت پیدا می‌کردم و می‌خوابیدم، اما چندباری اهالی محله مشکوک شدند. بعد رفتم نزدیک مساجد خوابیدم، اما خب فایده‌ای نداشت که مسجد‌ها رو شبها می‌بندن. این روزا می‌رم اطراف بیمارستان‌ها می‌خوابم. اونجا پر از همراه‌های بیماراست که در ماشین می‌خوابن. حداقل صبح‌ها می‌تونم برم بیمارستان دستشویی و نگران نباشم طول شب توالت پیدا نکنم.»
این راننده «اسنپ» گفته مدت زیاد طولانی نیست که این سبک زندگی برای داشتن یک درآمد حداقلی را دارد و توضیح داده «بعیده آدم بتونه بیشتر از یه سال اینجوری زندگی کنه. خیلی سخته حداقل‌های زندگی رو ندارم دیگه.»
شمار رانندگان شاغل در تاکسی‌های اینترنتی تهران که از شهرستان برای کار به پایتخت آمده‌اند کم نیست بلکه آنقدر زیاد است که بسیاری از شهروندان متوجه فعالیت اتومبیل‌هایی با پلاک غیر تهران در این حوزه هستند.
یکی از شهروندان درباره تجربه خود در سفر با تاکسی‌های اینترنتی گفته «من دیگر وقتی پلاک غیرتهرانی می‌بینم، سفر را کنسل می‌کنم. اغلب خودرو‌ها بسیار فرسوده‌ان، راننده‌ها بسیار بد رانندگی می‌کنن، چون خیابون‌های تهران را بلد نیستند.»
این گزارش تنها نمونه‌ای از آثار گسترش فقر و بیکاری و کاهش قدرت خرید خانوارها در ایران را به نمایش گذاشته است.
برخی از خانوارهای مستأجر که دیگر پولی برای افزایش اجاره‌بها ندارند نیز ناچار «ماشین‌خوابی» می‌کنند. همچنین برخی شهروندان مسافر به پایتخت و دیگر کلانشهرها، مانند همراهان بیماران، چون توان پرداخت هزینه هتل و مسافرخانه را ندارند شبها در کنار بیمارستان در اتومبیل‌هایشان می‌خوابند.
وضعیت زندگی و درآمدی اقشاری با درآمد پایین بارها از سوی کارشناسان اقتصادی نیز مورد اشاره قرار گرفته است اما همچنان جمهوری اسلامی نتوانسته برنامه حمایتی موثری از این اقشار را تدوین و به درستی اجرا کند.
علی قنبری اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره کاهش قدرت خرید خانوارهای ایرانی طی سالهای گذشته به وبسایت «فرارو» گفته «با یک نگاه ساده و حساب و کتاب سرانگشتی، کاملا متوجه می‌شویم که وضعیت معیشت خانوارها به شدت افت کرده و برای درک این موضوع نیز، نیاز به بررسی ویژه و خاصی نیست؛ بنابراین اصل مطلب، شدت فشاری است که در حال حاضر روی شانه‌های افراد آسیب پذیر است. متأسفانه مردم در وضعیت موجود از خرید اقلام مهم و اساسی از جمله گوشت قرمز، ماهی و حتی برنج محرومند.»
این اقتصاددان افزوده که «این روز‌ها بازار مسکن هم درگیر تورم است و هم درگیر رکود شدید. بر اساس گزارش تحولات مسکن شهر تهران که توسط بانک مرکزی به صورت ماهانه منتشر می‌شود نوسانات قیمت مسکن در شش ماه ابتدایی از سالهای ۱۳۹۶ تا پایان سال ۱۴۰۱ ادامه داشته بطوری که هر سال در میان یک افزایش قیمت چشم گیری را این بازار تجربه کرده است. این همان سیر دنباله دار و خطرناکی است که اشاره کردم در بازار مسکن کشور وجود دارد.»
علی قنبری همچنین به کاهش مصرف مواد غذایی از سوی بسیاری از شهروندان اشاره کرده و گفته «بر اساس آمار‌های همین گزارش، گوشت، نیز بسیار گران شده و توان خرید مردم هر روز درحال کاهش است. به گفته مقام‌های تولید و پخش گوشت کشور، هم اکنون، مشکل کمبود گوشت نداریم، اما بازار راکد شده و تعداد خریداران بطور چشمگیری کاهش یافته است. مدتی پیش، فائو در گزارش خود ۱۶۷ کشور جهان را از نظر سوء تغذیه مقایسه کرده که رتبه ایران در این جدول ۹۰ بوده و هشت استان کشور از نظر تغذیه نیاز به توجه بیشتری دارند. این استان‌ها شامل کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان، بوشهر و ایلام هستند که در واقع استان‌های جنوبی کشور هستند؛ استان‌هایی که به لحاظ اقتصادی کم برخوردار محسوب می‌شوند و شاخص‌های تغذیه‌ای که با درآمد نسبت مستقیم دارد در این استان‌ها وضعیت خوبی ندارند.»
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی با عنوان «رفع فقر مسکن در کشور» که چهارم دی‌ماه در وبسایت این وزارتخانه منتشر و سپس از دسترس خارج شد از افزایش ۴۸ درصدی مستأجران فقیر در ایران در حد فاصل سالهای ۹۵ تا ۱۴۰۱ خبر داده بود.
بر اساس این گزارش در سال ۱۴۰۱ بیش از یک میلیون خانوار مستأجر درگیر فقر در مناطق شهری درآمدی کمتر از خط فقر داشتند و ۲۳۲ هزار خانوار با اضافه شدن هزینه تأمین مسکن استیجاری به سبد هزینه آنها درگیر فقر شدند. در روستاها گروه اول معادل ۷۵ هزار خانوار و گروه دوم معادل ۳۱ هزار خانوار بودند.
بانک مرکزی نیز به تازگی در گزارشی اعلام کرده حوزه‌های مسکن، سوخت و انرژی بزرگترین بخش از هزینه‌های خانوارهای شهری ایران در سال۱۴۰۲ را به خود اختصاص داده‌اند. رتبه مواد خوراکی در این گزارش جایگاه دوم است.
وحید شقاقی شهری اقتصاددان و تحلیلگر اقتصادی با ارائه آماری از سهم اجاره‌بها از هزینه‌های ماهانه خانوارها گفته در کلانشهرها بیش از ۵۰ درصد درآمد ماهانه صرف هزینه مسکن می‌شود.
این اقتصاددان همچنین به حذف طبقه متوسط در ایران به دلیل کاهش قدرت خرید خانوارها در پی تورم فزاینده اشاره کرده و گفته «تحلیل‌های اقتصادی حکایت از این دارد که اندازه طبقه متوسط ایران در اوایل دهه ۹۰ بین ۶۵ تا ۷۰ درصد بوده است، درحالیکه در سالهای اخیر اندازه طبقه متوسط بشدت سقوط کرده و به کمتر از ۵۵ درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر، چیزی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد طبقه متوسط ایرانی طی دهه ۹۰ از بین رفته و به طبقات پایین تنزل یافته و بالعکس اندازه طبقه فقیر به بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته است.»
هشدار یک اقتصاددان: فقر مسکن در حال تبدیل شدن به یک «تهدید امنیت ملّی» است
فرشاد مومنی اقتصاددانن با اشاره به اینکه «صد درصد مستأجران قم و البرز فقیر هستند» گفته «فقر مسکن در حال تبدیل شدن به یک تهدید امنیت ملی است!»
او تأکید بر تورم فزاینده در بازار مسکن ایران اعلام کرده که گزارش‌های رسمی می‌گویند از اسفند ۱۳۹۶ تا مرداد ۱۴۰۳، قیمت مسکن رشد ۱۷۳۱ درصدی داشته است.
این اقتصاددان به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اشاره کرده که در آن آمده از اسفند ۱۳۹۶ تا اسفند ۱۴۰۰ میانگین قیمت مسکن در تهران، رشد بیش از ۶۰۰ درصدی داشته است.
فرشاد مومنی افزوده در دوره ۱۱ ساله بین سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰ با وجود ساخت ۱۱ میلیون مسکن فقط ۲/۵ میلیون نفر به تعداد مالکان مسکن کشور افزوده شده و ۸/۵ میلیون مسکن در «مطامع سوداگری» گرفتار شده است. او تأکید کرده «در همین دوره، ۳ میلیون و ۲۶۰ هزار نفر هم به تعداد مستأجران کشور اضافه شده است.»
این اقتصاددان هشدار داده که فقر مسکن در حال تبدیل شدن به یک تهدید امنیت ملی است و افزوده « از آنجا که بخش بزرگی از ذینفعان در عرصه قاعده‌گذاری در وزارت مسکن هستند، بدون یک اراده سطح بالا برای اصلاح بنیادی مسائل بخش مسکن، و در صورت استمرار شرایط کنونی، مرتبا فقر و نابرابری را افزایش می‌دهد و برای حکومت مشروعیت‌سوزی می کند.»
آخرین گزارش «موسسه پریندکس» در سال ۲۰۲۴ میلادی، اعلام کرده وضعیت ایران در رابطه با احساس امنیت در زمینه مالکیت زمین و مسکن بدتر شده است.
«موسسه پریندکس» با همکاری گالوپ و دیگر سازمان‌های بین‌المللی، داده‌های مرتبط با امنیت مالکیت زمین، مسکن و اموال را گردآوری کرده و میزان احساس امنیت را بر این اساس در کشورهای مختلف می‌سنجد.
گزارش «موسسه پریندکس» نشان می‌دهد ۴۸ درصد از بزرگسالان ایرانی درباره حقوق مالکیت زمین و مسکن خود احساس ناامنی دارند. این رقم در مقایسه با ۴۲ درصد در سال ۲۰۲۰، افزایش ۶ درصدی را نشان می‌دهد که گویای کاهش اعتماد عمومی به امنیت حقوق مالکیت در کشور است.
