دکتر علی سرکوهی – در دنیای امروز افراد به شدت تحت تأثیر رسانه‌ها، تبلیغات و محیط‌های اجتماعی قرار دارند و در بسیاری مواقع این تاثیرات در انتخاب‌ها و توجهات افراد نقش مهمی‌ایفا می‌کنند. در همین ارتباط پرسش‌هایی را می‌توان مطرح کرد.
چرا بسیاری از انسانها جذب افراد خوش‌چهره، خوش‌اندام و خوش‌بیان میشوند و به افراد خوشفکر و صاحبنظر که چنین مشخصاتی را ندارند، کمتر توجه می‌شود؟
چرا بسیاری از افراد با وجود اطلاعات و ارزیابی‌های مستدل و منطقی ، به‌سادگی اطلاعات نادرست یا ناقص را می‌پذیرند و بر اساس آنها قضاوت می‌کنند؟
در این مقاله به صورت فشرده به بررسی این دو پرسش و پاسخ به آنها از منظر روانشناسی و علوم اجتماعی پرداخته شده است.
چرا افراد به زیبایی بیشتر توجه می‌کنند؟
عده‌ای معتقدند که این امر یک پدیده طبیعی در بین موجودات زنده، از جمله انسان‌هاست، اما این را می‌دانیم هر آنچه طبیعی انگاشته می‌شود لزوما برای رشد فرد و جامعه سالم، مفید و سازنده نیست.
یکی از دلایلی که موجب می‌شود تا انسانها معمولاً به ویژگی‌های ظاهری افراد توجه بیشتری داشته باشند، هم ریشه در تکامل زیست دارد، هم در «فرهنگ اجتماعی». بسیاری از انسانها ناخودآگاه ویژگی‌های فیزیکی را به عنوان نشانه‌هایی از سلامت، توانایی تولید مثل و جوانی می‌دانند. همچنین ویژگی‌های ظاهری اغلب می‌توانند نشانه‌هایی از وضعیت اجتماعی افراد باشند. برای مثال، در یک مهمانی یا رویداد اجتماعی، طبیعی است که فرد خوش‌چهره و خوش‌پوش بیشتر توجه را به خود جلب کند.
مطالعات روانشناسی نشان داده که شاخصه‌هایی مانند جذابیت فیزیکی اشخاص می‌تواند تأثیر زیادی بر ارزیابی دیگران و مراوده‌ی آنان با آن شخص داشته باشد. «جلوه‌ی هاله‌ای» (Halo Effect) یکی از پدیده‌های شناخته‌شده است. ویژگی‌های مثبت ظاهری مانند زیبایی یا جذابیت می‌تواند ارزیابی کلی ما از شخصیت فرد را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال: افرادی که از نظر ظاهری جذاب هستند، ممکن است بطور ناخودآگاه ویژگی‌های دیگر آنها نیز مثبت ارزیابی شود.
تحقیقاتی مانند مطالعات آلن(i) نشان می‌دهد که افراد خوش‌چهره معمولاً بیشتر از دیگران مورد پذیرش اجتماعی قرار می‌گیرند و از مزایای اجتماعی بیشتر بهره‌مند میشوند. نتیجتا حس اعتماد به نفس آنها ارتقا پیدا می‌کند که این هم به نوبه خود زمینه‌ساز بهره بردن بیشتر آنها از مزایای اجتماعی می‌شود. دان و همکاران(ii) نیز نشان داده‌اند که جذابیت ظاهری و حس اعتماد بالا دارای تاثیر متقابل هستند.
رسانه‌ها وتبلیغات نقش مهمی در تقویت این دیدگاه دارند. بطور کلی جذابیت فیزیکی با موفقیت و ارزش اجتماعی مرتبط است. در جوامع امروزی افراد خوش‌چهره غالباً در تبلیغات و صنعت مد و زیبایی جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کنند. در مطالعه‌ای که مک کورد(iii) انجام داده، نشان داده شده که رسانه‌ها و تبلیغات نقش برجسته‌ای در تقویت این دیدگاه دارند که زیبایی ظاهری مستقیما با موفقیت و ارزش اجتماعی مرتبط است. رسانه‌ها به ویژه در تبلیغات، افراد خوش‌چهره را به عنوان مدل‌های آرمانی به نمایش می‌گذارند و پیام‌هایی مبنی بر اینکه جذابیت فیزیکی معادل موفقیت اجتماعی است، منتقل می‌کنند.
تحقیقات توماس و همکاران(iv) نشان داده است که وقتی فردی به دلیل ویژگی‌های مثبت ظاهری یا توانایی‌های کلامی خود مورد توجه قرار می‌گیرد، ممکن است شنوندگان بدون دقت به صحت اطلاعات، آنچه را که بیان می‌شود، به راحتی بپذیرند. این پدیده در رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی بسیار رایج است؛ جایی که جذابیت ظاهری یا شهرت یک فرد می‌تواند به او اعتبار بدهد، حتی اگر اطلاعاتی که ارائه می‌دهد نادرست یا ناقص باشد.
چرا افراد خوشفکر کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند؟
در مقابلِ افراد خوش‌قیافه و خوش‌سخن، افراد خوشفکر و صاحبنظر که دارای تفکرات عمیق و تحلیلگرانه هستند اما ممکن است خوش‌چهره و خوش‌سخن نباشند، معمولاً کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. یکی از دلایل این امر پیچیدگی‌های ذهنی و کلامی آنهاست. تفکر عمیق نیازمند زمان، تمرکز و انرژی زیادی است، در حالی که در دنیای امروز افراد به دنبال پاسخ‌های سریع و آسان هستند و تمایل دارند بجای تفکرات پیچیده، به نظرات سطحی و ساده‌تر توجه کنند.
عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز نقش مهمی در این موضوع دارند. در جوامع مختلف، افرادی که رفتارهای غیرمتعارف یا نوگرا دارند، گهگاه با مقاومت مواجه میشوند. تفکرات جدید و نو می‌تواند برای بسیاری از افراد دشوار یا غیرقابل درک باشد و به همین دلیل کمتر مورد توجه قرار گیرد. رسانه‌ها و تبلیغات نیز بطور معمول به افرادی توجه دارند که ویژگی‌های سطحی بیشتری دارند، در حالی که افراد صاحبنظر و خوشفکر به دلیل پیچیدگی‌های ذهنی و تحلیلی خود در سایه قرار می‌گیرند.
چرا به سادگی اخبار نادرست را می‌پذیریم؟
یکی از دلایل رواج اطلاعات نادرست و ساده‌باوری، تمایل مغز انسان به ساده‌سازی فرآیند پردازش اطلاعات است. انسانها معمولاً به دنبال سریع‌ترین و ساده‌ترین راه‌ها برای درک اطلاعات هستند و همین امر باعث می‌شود که به راحتی اطلاعات نادرست یا ناقص را بپذیرند. فرض کنید در فضای مجازی خبری منتشر شود که یک درمان جدید برای بیماری خاصی کشف شده است. این خبر ممکن است بدون هیچگونه پژوهش و تحقیق علمی منتشر شود و افراد به راحتی آن را بپذیرند. کاهنمن(v) به این نکته اشاره کرده که انسانها در شرایطی که وقت یا انرژی کافی برای تحلیل دقیق اطلاعات ندارند، به سمت پاسخ‌های سریع و آسان تمایل پیدا می‌کنند، که این ممکن است به پذیرش اطلاعات نادرست منجر شود.
«جلوه هاله‌ای» می‌تواند نقش مهمی در پذیرش اطلاعات نادرست ایفا کند. فردی که دارای جذابیت ظاهری و صدای دلنشین است، ممکن است بدون توجه به صحت اطلاعات، به راحتی نظر دیگران را جلب کند. این پدیده به ویژه در رسانه‌ها و تبلیغات رایج است.
عوامل روانشناختی دیگری مانند اطمینان کاذب و فریب خوردن از داده‌های نادرست نیز در رواج اطلاعات غلط مؤثر هستند. در دنیای دیجیتال امروز، رسانه‌های اجتماعی فضای گسترده‌ای برای انتشار اخبار و شایعات فراهم کرده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد افراد بیشتر به اطلاعاتی باور دارند که با دیدگاه‌های قبلی‌شان هماهنگ است. این پدیده که به «تأیید تأییدی» یا «جانبداری تاییدی» (Confirmation Bias) معروف است، باعث می‌شود افراد اطلاعات نادرست را پذیرفته و به دیگران منتقل کنند.
پیامدهای اجتماعی و روانشناختی ساده‌باوری و جذب شدن به ظواهر
رسانه‌های اجتماعی فضای گسترده‌ای را برای توسعه و نشراطلاعات فراهم کرده‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که در فضای مجازی، اطلاعات نادرست یا شایعات به سرعت پخش میشوند و افراد به راحتی تحت تأثیر نظرات و اطلاعات کسانی قرار می‌گیرند که از نظر اجتماعی معتبر به نظر می‌آیند. پیکاردو(vi) در تحقیقاتی در زمینه اخبار جعلی و رسانه‌های اجتماعی نشان داد که افراد بیشتر اخبار و اطلاعاتی را که با باورها و دیدگاه‌های آنها همخوانی دارد، به راحتی می‌پذیرند. از عبارت «جانبداری تأییدی» نخستین بار پیتر واسن (۱۹۲۴-۲۰۰۳)، روانشناس دانشگاه کالج لندن استفاده کرد. لازم به یادآوری است که دو مفهوم «تأیید تأییدی» و «جانبداری تأییدی» با هم مرتبط اما متفاوت از یکدیگر هستند. نظریه «تأیید تأییدی» توضیح می‌دهد که چرا «جانبداری تأییدی» در انسانها رخ می‌دهد، در حالی که «جانبداری تأییدی» به رفتار یا فرآیند ذهنی اشاره دارد که در آن افراد اطلاعات همسو با باورهای خود را ترجیح می‌دهند. به دلیل همین نظریه افراد حتی اگر اطلاعات نادرست یا ناقصی به صورت آنلاین منتشر شود، ممکن است آن را بپذیرند و بدون بررسی صحت آن، اطلاعات نادرست را به دیگران منتقل کنند. این پدیده به ویژه در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی شایع است و باعث گسترش اخبار غلط می‌شود.
جذب به ظاهر افراد و پذیرش اطلاعات نادرست پیامدهای منفی متعددی دارد. از جنبه اجتماعی، این روند می‌تواند منجر به گمراهی در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی شود. به ویژه در بحران‌ها یا انتخابات. پذیرش اطلاعات نادرست می‌تواند تصمیم‌گیری‌های نادرستی را به همراه داشته باشد. از جنبه روانشناختی، افراد ممکن است خود را با استانداردهای غیرواقعی مقایسه کرده و در آنها به احساس نارضایتی از خود و مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی بیانجامد. کیم و همکاران(vii) در تحقیقی نشان دادند که فشار اجتماعی ناشی از تبلیغات و رسانه‌ها می‌تواند منجر به اختلالات در تصور از خود و افزایش میزان اضطراب شود.
مقابله با تأثیرات ظاهری و اطلاعات نادرست
برای مقابله با پدیده‌هایی که از آنها یاد شد، نیاز به ارتقای آگاهی اجتماعی و تقویت تفکر نقادانه داریم. برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارتند از:
• آموزش تفکر نقادانه و ارزیابی دقیق اطلاعات در مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها
• آگاهی دادن به افراد در مورد تأثیر رسانه‌ها بر باورها ورفتارهایشان به ویژه در فضای مجازی
• ترویج ارزش‌های درونی مانند صداقت، دانش و مهارت‌های واقعی در جامعه
• تقویت فرهنگ تحلیل و بررسی دقیق‌تر موضوعات پیچیده و پذیرش موجودیت دیدگاه‌های مختلف
نتیجه‌گیری
جذب و کشش به ویژگی‌های ظاهری و پذیرش اطلاعات نادرست، نتیجه فرآیندهای پیچیده روانشناختی و اجتماعی است که به دلیل سهولت پردازش و تأثیرات رسانه‌ای تقویت می‌شود. برای مقابله با این روند، ضروریست که تفکر نقادانه و تحلیل عمیق‌تر از مسائل در جامعه ترویج شود تا افراد بتوانند بجای جذب به ظاهر و ساده‌نگری، ارزش‌های واقعی و اطلاعات دقیق‌تر را در اولویت قرار دهند.
در این مقاله نگاهی مختصر به مواردی شد که موجب جذب افراد به یکدیگر میشوند. درواقع بررسی و تحلیل مواردی چون موقعیت اجتماعی، سیاسی، هنری، شغلی، مادی… که شامل جاذبه‌های افراد میشوند نیاز به توضیح و شرح بیشتری دارد که دراین مجال اندک و مقاله‌ای کوتاه نمی‌گنجد. لازم به یادآوری است که به عنوان یک پژوهشگر بر این عقیده‌ام که عناوین مطالب فوق در خصوص شکل جذب به افراد «خوش‌چهره و خوش‌بیان» نیز در سایر موارد و عوامل دیگر صدق می‌کند. بطور کلی انسان موجودی «سودجو» است و اکثراً در مراوده با خود یا دیگران در تلاش است تا از حاصل افکار و رفتار سایر انسانها سود ببرد. سود و منفعت لزوماٌ جنبه مادی ندارد، بلکه می‌تواند جنبه‌ی رشد فکری و عقلی و سلامتی و نظیر آنها را نیز داشته باشد.
*دکتر علی سرکوهی روانشناس و استاد دانشگاه در سوئد
I- Allen, T. (1997). The halo effect: Impact of physical attractiveness on social perception. Psychological Bulletin, 121(2), 45-62
II- Dan, R., & Jacobs, A. (2001). Beauty and success: The influence of attractiveness on career opportunities. Journal of Social and Personal Relationships, 18(2), 295-311
III- McCord, J. (2009). Perceptions of physical attractiveness and their influence on social behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 12(4), 47-58
IV- Thomas, L., et al. (2005). The Halo Effect and the Acceptance of Incorrect Information. Journal of Social Psychology, 142(5), 123-135
V- Kahanman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux
VII- Piccardo, G. (2018). Fake news and social media: A study of their role in the spread of misinformation. Media, Culture & Society, 40(2), 171-189
VIII- Kim, S., Lee, E., & Park, T. (2008). Body image, media influence, and psychological well-being among young adults. Journal of Health Psychology, 13(3), 325-337.
