آیا پیمان صلحی میان باکو و ایروان امضا خواهد شد؟

چهارشنبه ۱۳ فروردین ۱۴۰۴ برابر با ۰۲ آپریل ۲۰۲۵

آرسن نظریان – در هفته‌های اخیر رویداد غریبی در قفقاز جنوبی اتفاق افتاد، که همچنان ادامه دارد: تمام دنیا توافق باکو و ایروان در مورد عقد پیمان صلح را تبریک گفته و می‌گویند، حال آنکه جمهوری آذربایجان تدارک حمله جدیدی به ارمنستان را می‌بیند و روستاهای مرزی ارمنستان آماج تیراندازی از از آنطرف مرز واقع می‌شوند.

سامانه موشکی «آکاش» که ارمنستان از هند خریده است

قضیه چیست؟ چرا با وجود حصول توافق در مورد متن پیمان صلحی که قرار است میان دو کشور امضا شود، وضعیت نه تنها آرام نیست، بلکه به سمت تصادم و برخورد نظامی پیش می‌رود. متن پیمان درواقع حاوی تمام تقاضاهای زیاده‌خواهانه رژیم باکو از دولت پاشینیان است. شاخص مقبولیت نیکول پاشینیان به دلیل گذشته‌ای باورنکردنی که در برابر رژیم باکو انجام داده به حداقل خود در دوره تصدی‌اش رسیده است. اما رژیم باکو سر صلح و آرامش ندارد و همچنان به پیش کشیدن شرط‌های مضحک یکی پس از دیگری و ایجاد تنش در امتداد مرزها، جنگ تبلیغاتی گسترده با پخش خبرهای کذب مبنی بر آماده شدن ارمنستان برای حمله به قلمرو آذربایجان (!)، روشی که پیش از شروع هر تعرض نظامی به کار می‌برد، ادامه می‌دهد. این اتهامات در حالی مطرح می‌شود که دیده‌بانان اروپایی مرتب اعلام می‌کنند که نقل و انتقالی در داخل مرزهای ارمنستان مشاهده نکرده‌اند.

کشورهای مختلف جهان، از دولت‌های اروپایی گرفته تا کشورهای عربی و آمریکای لاتین، ایران، ترکیه، ایالات متحده، ژاپن، پاپ رم، اتحادیه عرب، حتی روسیه، از عقد پیمان صلح میان ذربایجان و ارمنستان استقبال کردند(۱). با وجود این، رژیم باکو نه تنها هیچ علاقه‌ای به عقد پیمان صلح و پایان دادن به خصومتی که چندین دهه به طول انجامیده نشان نمی‌دهد، بلکه عملا برای برخوردی تازه تدارک می‌بیند.

از جمله «پیش‌شرط‌های» باکو برای عقد پیمان صلح با ارمنستان عبارتند از:

– تغییر قانون اساسی ارمنستان، با این ادعا که در متن قانون دعاوی ارضی نسبت به جمهوری آذربایجان وجود دارد. چنین ادعایی البته با واقعیت منطبق نیست. واقعیت اینست که با فروپاشی اتحاد شوروی در ۱۹۹۰، مجلس ملی ارمنستان قطعنامه استقلال ارمنستان را تدوین کرد، که در آن به بیانه مشترکی توسط شوری عالی جمهوری ارمنستان و شورای ملی آرتساخ تحت عنوان “وحدت جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و منطقه قره باغ کوهستانی (آرتساخ)” در ۱۹۸۹ اشاره شده بود. پاشینیان قبول کرده است که متن قانون نیاز به اصلاح داد، اما به گفته خودش این کار حداقل دو سال وقت لازم دارد، زیرا انتخابات پارلمانی در سال ۲۰۲۶ در دستور کار است و امکان برگزاری رفراندپم برای موضوع پر اهمیتی مثل تغییر قانون اساسی تا آن زمان میسر نخواهد بود. بعلاوه، مشخص نیست نتیجه رفراندومی‌ که تحت فشار یک دولت خارجی برگزار شده باشد، چه خواهد بود. در حالی که مسئله صلح و ثبات هم‌اکنون مسئله فوری است. اما با توجه به استدلالات متقابل مطرح شده، ادعای آذربایجان منتفی و خالی از هر اساس و پایه‌ای می‌گردد: در متن پیمان صلح آمده است که هیچ بند یا ماده‌ای در قانون اساسی نمی‌تواند مانع از امضای پیمان صلح باشد، چرا که طرفین در توافق نامه صلح به صراحت تمامیت ارضی یکدیگر را قبول کرده‌اند. همچنین، متن توافق شده پیمان صلح تاکید دارد که این پیمان بر قانون اساسی دو کشور تقدم دارد.

بالاخره، قانون اساسی فعلی خود آذربایجان به قانون اساسی سال ۱۹۲۱ جمهوری دموکرات آذربایجان اشاره دارد، که در آن به بخش‌هایی از ارمنستان کنونی به عنوان خاک آذربایجان اشاره شده است.

اگر قرار است قانون اساسی یکی از طرفین به دلیل ادعای ارضی ادعایی تغییر یابد، چرا باید طرف دیگر از این الزام مبری باشد؟

سایر شروط یا بهانه‌های رژیم باکو برای عدم امضای پیمان صلح:

– استرداد دعاوی کیفری علیه رژیم باکو از دادگاه‌های بین‌المللی به دلیل پاکسازی قومی‌ساکنان قره باغ، بستن گذرگاه لاچین و در معرض قحطی و نابودی قرار دادن ساکنان منطقه به مدت ۹ ماه، تجاوز به قلمرو ارضی ارمنستان (که هنوز بخش‌هایی از آن تحت اشغال است) و غیره؛

– خاتمه دادن به ماموریت دیده‌بانی اتحادیه اروپا در مرزهای آذربایجان و ارمنستان (که با مخالفت شدید عامه مردم مواجه است)؛

– درخواست انحلال گروه مینسک، ارگانی که سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مناقشه قره باغ به وجود آورده بود و به توافق صلح فعلی میان آذربایجان و ارمنستان ربطی ندارد؛

– محدود شدن تسلیحات ارمنستان؛ باکو در حالی خواستار تحدید تسلیحات ارمنستان است که خود خریدهای تسلیحاتی چندین میلیاردی و چندین برابر خرج‌های تسلیحاتی ارمنستان انجام می‌دهد.

– و بالاخره، تقاضا از دولت ارمنستان برای “سرکوب گرایش‌های انتقامجویانه در ارمنستان”!؛ تقاضاهایی که جز تراوش یک ذهن از تعادل خارج شده، توصیف دیگری نمی‌تواند داشته باشد.

باکو علاوه بر پخش خبرهای دروغ در باره وضعیت و موقعیت نیروهای ارمنستان خبرهای کذبی حاکی از ورود تسلیحات از ایران به ارمنستان نیز پخش می‌کند. لکن سلاح‌هایی که از ایران به ارمنستان می‌رسد، سلاح‌های خریداری شده ارمنستان از هند است، که ایران مانعی بر سر عبور آن به ارمنستان ایجاد نمی‌کند.

با توجه به تفاصیل بالا و گذشته‌ای پرریسک که پاشینیان در برابر باکو داشته، شاخص مقبولیت وی در میان ارمنیان ارمنستان و دیاسپورا به حداقل کاهش یافته است. دولت حتی جرات نمی‌کند متن پیمان صلح را علنی کند.

راستی جمهوری آذربایجان به دنبال چیست؟

از نظر نویسنده چند دلیل می‌توان برای رفتار خارج از هنجار علی‌اف ذکر کرد، که همگی در منطق طرح شوم روسی- ترکی گذرگاه کذایی زنگِزور جای می‌گیرند.

اول: باکو تلاش می‌کند وام سیاسی‌اش به روسیه، یعنی بهای تصرف قره باغ با اجازه و سکوت ضمنی روسیه، را با باز کردن کریدور کذایی زنگزور (گذرگاه مقری) و گذاردن آن در اختیار روسیه بازپرداخت کند. این کار از نظر باکو و مسکو از طریق وارد آوردن فشار حداکثری به دولت پاشینیان و وادار کردن وی به واگذاری منطقه سیونیک و یا نهایتا اشغال نظامی منطقه باید عملی شود.

ولی دلیل مهم دیگری هم وجود دارد: ترس از دست دادن موقعیت برتر نظامی- اقتصادی نسبت به همسایه‌ای که وی از هیچ کوششی برای پاشیدن بذر نفرت نسبت به آن و مردم آن و تحقیر وتضعیف آن در حد محو آن از روی نقشه زمین فروگذار نمی‌کند. اما اوضاع و احوال جهانی در مقایسه با زمان جنگ ۴۴ روزه بسیار فرق کرده، ارمنستان شرکای نظامی- سیاسی مهمی‌ به دست آورده است، جمهوری اسلامی به نحو محسوسی توجه و تمرکز بیشتری روی حفظ منطقه سیونیک معطوف داشته و مرتب بر خدشه‌ناپذیر بودن مرزهای بین‌المللی تاکید می‌ورزد. از طرفی، اروپا و ایالات متحده نیز مراقب اوضاع در منطقه هستند و مستقیم یا غیرمستقیم به رژیم باکو هشدار می‌دهند که دست از پا خطا نکند. علی‌اف، اما هنوز در این توهم بسر می‌برد که می‌تواند تا ابد و بدون مانع و رادعی ارمنستان را تحت فشار قرار بدهد و امتیازات تازه‌ای از دولت پاشینیان اخذ کند. باکو مانند کسی که بازی را باخته، اما هنوز از تلاش‌های بی‌ثمر برای حفظ آنچه در دست دارد – یعنی برتری نظامی- اقتصادی نسبت به ارمنستان- دست بر نمی‌دارد، عمل می‌کند.

باکو می‌داند که پیمان صلح با ارمنستان یعنی تثبیت اوضاع به نفع این کشور و بازسازی سریع اقتصاد و ارتش آن و نیل به حدی از توازن نظامی میان دو کشور، تصویری که درواقع به کابوس علی‌اف تبدیل شده است، زیرا در آنصورت کل تصویر ژئوپلتیک منطقه متحول خواهد شد.

بالاخره، رژیم باکو به عنوان یک رژیم استبدادی، از یک ارمنستان دموکرات، کشوری که حقوق بشر در آن رعایت شود و اقتصادی رقابتی داشته باشد، در همسایگی خود بیمناک است. باکو به احتمال قریب به یقین به هر کاری دست خواهد زد تا روند پیشروی ارمنستان به سوی دموکراسی و یک نظام قانونمدار کمابیش مشابه کشورهای اروپایی را مختل کند و بهترین راه برای این کار حفظ وضعیت جنگی با ارمنستان است.

بازگشایی موقت گذرگاه مرزی ارمنستان- ترکیه

بطوری که می‌دانیم سال‌هاست مذاکراتی برای بازگشایی مرز ارمنستان و ترکیه، که از سال ۱۹۹۱، یعنی از زمان جنگ اول قره باغ بسته است، میان نمایندگان ارمنستان و ترکیه در جریان است که با تعلل و تانی پیش می‌رود. طبق توافق طرفین، گذرگاه فقط برای عبور و مرور کمکهای بشر دوستانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، چنانکه در روزهای پس از زلزله مهیب ترکیه در فوریه ۲۰۲۳ گروه امدادگران ارمنستان برای ورود به ترکیه از این گذرگاه استفاده کردند. اخیرا هم، پس از تصمیم دولت ارمنستان به ارسال کمک به سوریه گذرگاه به مدت ده روز باز شد. هر بار، پس از چنین اتفاقی، گذرگاه دوباره بسته می‌شود. کارشناسان سیاسی بر این نظرند که گذرگاه نهایتا با تغییر اوضاع جهانی باز خواهد شد، اما در حال حاضر (عمدتا) به دلیل مخالفت رژیم باکو دولت ترکیه از باز کردن آن خودداری می‌کند. در رابطه با گشایش اخیر نیز، مراجع دولتی و غیر دولتی آذربایجان هیاهوی بزرگی به راه انداخته و حتی با حملات نیشداری از برادر بزرگتر ایراد گرفتند که چرا باکو را از بازگشایی (ولو موقت) مرز با ارمنستان مطلع نساخته است. وزارت خارجه ترکیه نیز در پاسخ اعلام کرد که اتهام بجا نیست و قبلا موضوع به آگاهی مقامات آذربایجان رسیده است و بدین طریق از خود رفع اتهام کرد(!).

آذربایجان از هر گونه نزدیکی سیاسی- دیپلماتیک میان ترکیه و ارمنستان هراس دارد، زیرا نگران آنست که اهمیتش نزد ترکیه کاهش یابد و به عکس، ارمنستان اهمیت بیشتری پیدا کند. رژیم باکو تلاش وافر دارد که ارمنستان همیشه در محاصره و انزوا باشد.

گفتنی است که امریکا و اتحادیه اروپا از بازگشایی مرز میان ارمنستان و ترکیه (ولو موقت) استقبال کردند. برای اتحادیه اروپا مهم است که روابط ارمنستان و ترکیه، که هر دو در مراحل متفاوتی از طی روند ورود به اتحادیه اروپا هستند، هرچه زودتر ترمیم یابد.

موضع فعلی جمهوری اسلامی در قفقاز جنوبی

در دوره‌های اخیر، دستگاه سیاسی- دیپلماتیک جمهوری اسلامی در قفقاز جنوبی فعالتر شده است. در ژانویه گذشته احمدیان، یک مقام امنیتی ارشد جمهوری اسلامی به باکو و ایروان سفر کرد و از جمله مسایل دیگر بر موضع ایران بر خدشه ناپذیری مرزهای شناخته شده بین‌المللی تاکید نمود.

همین اخیرا، آقای عراقچی، وزیر خارجه ایران، احتمالا به دلیل نگرانی از تحرکات رژیم علی اف و احتمال درگیری جدید، به ایروان سفر کرد. وی ضمن دیدار با آقای پاشینیان و سایر مقامات ارشد ارمنستان، همان پیام را به مخاطبانش (باکو و ایروان) رساند و از توافق نامه صلح آذربایجان و ارمنستان حمایت نمود.

در جریان سفر رسمی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی به ایروان، ترجمه ارمنی کتاب «قدرت مذاکره»، از آثار سیدعباس عراقچی رونمایی شد. در مراسم رونمایی از این ترجمه که با حضور وزیر امور خارجه ارمنستان و مدیران ارشد وزارت خارجه این کشور در محل وزارت امور خارجه ارمنستان برگزار شد، ابتدا مهدی سبحانی سفیر جمهوری اسلام ایران در ارمنستان ضمن معرفی و تشریح محتوای کتاب، هدف از ترجمه این کتاب را ارائه تجربیات دست اول از فنون مذاکره برای دیپلمات‌ها و دانشجویان رشته روابط بین‌الملل دانست.

عراقچی پس از ترک ارمنستان ویدئویی را از سفرش به ارمنستان و دیدارهایش منتشر کرد که به گفته خودش با تجارب خوب و مثبت توام بود.

فراموش نکنیم که آقای عراقچی در گرماگرم جنگ ۴۴ روزه قره باغ به عنوان میانجی صلح از جانب جمهوری اسلامی به باکو و ایروان سفر کرد، که البته سفرش نتیجه ای نداشت. اما گفتنی است که در باکو، هنگامی‌ که به حضور علی اف رسید، با زیر پا گذاشتن اصول و ضوابط میانجیگری، بازپس گرفتن مناطق اشغالی را به وی تبریک گفت (!) (۲).

افزایش تنش میان جمهوری اسلامی و ایالات متحده

در روزهای اخیر، در محافل امریکایی و اسراییلی از جنگ و حمله به جمهوری اسلامی زیاد صحبت می‌شود. با افزایش تهدیدات متقابل میان ایران و امریکا احتمال بروز جنگ در منطقه بیشتر شده است. در یک سناریوی احتمالی، قلمرو جمهوری آذربایجان سکوی مناسبی برای اجرای عملیات نظامی علیه نقاطی در ایران در نظر گرفته می‌شود. اخیرا، روزنامه اسراییلی اورشلیم پست (۳) خبری درباره شکل گرفتن ائتلافی میان اسراییل، آذربایجان و ایالات متحده منتشر کرد. دفتر نخست وزیر اسراییل نیز این خبر را تکرار کرد (۴).

از منظر پاره‌ای از مفسران سیاسی، اعلام طرح تقویت “ائتلاف اسراییل، آذربایجان و آمریکا” توسط دفتر نخست وزیر اسراییل چند هدف را دنبال می‌کند: ۱٫ استفاده از قلمرو آذربایجان برای حمله به ایران. امکان چنین سناریویی از منظر اسراییل و باکو اهمیت و ارزش رژیم باکو برای امریکا را بالا می‌برد. ۲٫ دریافت اسلحه از امریکا برای بالا بردن توان نظامی در منطقه و احیانا کابرد آن علیه ارمنستان. این پرسش مطرح می‌شود که آیا رژیم باکو خود در عملیات حمله مشارکت خواهد کرد یا فقط قلمرو اش را در اختیار اسراییل قرار خواهد؟

لابی اسراییل در امریکا به شدت برای آذربایجان فعالیت می‌کند و تلاش دارد تا بخش ۹۰٧ قانون حمایت از آزادی ایالات متحده (۵) را که تحویل سلاح به آذربایجان را ممنوع کرده – زیرا ممکن بودکه این سلاحها را علیه ارمنستان به کار ببرد – لغو کند، که در صورت لغو این ممنوعیت امکان استفاده از این سلاحها علیه ایران نیز به وجود می‌آید.

به هر جهت، بهترین راه برای جلوگیری از فاجعه یا فجایعی که بر اثر سوء مدیریت زمامداران ممکن است به وجود آید، تلاش برای جلوگیری و پیشگیری آن پیش از وقوع است. ارمنستان شاید بیش از همه در پیشگیری از جنگ ذینفع باشد. اینجاست که فرصتی برای رهبران ارمنستان به وجود آمده است که در صورت استفاده بهینه می‌تواند یک تضمین امنیتی نیرومند برای آن ایجاد کند. برای ارمنستان وجود ایرانی با ثبات، و البته عاری از تنشهای بیهوده با غرب بسیار مغتنم است.

موقعیت راهبردی ارمنستان میان جمهوری اسلامی و ایالات متحده

پاره‌ای از مفسران و صاحب نظران سیاسی برجسته ارمنستان، مانند استپان گریگوریان رییس مرکز بررسی‌های جهانی شدن (گلوبالیزاسیون) و همکاری‌های منطقه‌ای (۶) دولت ارمنستان را تشویق می‌کنند که، نظر به روابط خوب ارمنستان با جمهوری اسلامی و ایالات متحده، هردو، پیشنهاد فراهم کردن تسهیلات برای ملاقات نمایندگان این دو کشور جهت مذاکره مستقیم در خاک ارمنستان را به دو دولت یادشده بدهد. گرچه جمهوری اسلامی و امریکا به طریقه غیر مستقیم (ظاهرا در عمان) با یکدیگر مذاکره می‌کنند، ولی در ارمنستان عملا رو در روی هم قرار دارند و ارمنستان مکانی است که درواقع منافع راهبردی آنها تلاقی می‌کند. رهبران ارمنستان باید خود را از انفعال و کم جراتی ناشی از یک شکست برهانند و با اعتماد به نفس به تحرکات دیپلماتیک سترگ دست یازند. هیچکس نمی‌تواند از ارمنستان ایراد بگیرد که چرا به چنین کاری دست می‌زند. به عکس، چنین اقدامی‌ بطور حتم مورد تایید اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، یونان و بسیاری کشورهای دیگر و به احتمال زیاد خود امریکا نیز خواهد بود، زیرا امریکا مایل است مستقیما با ایران وارد مذاکره شود.

اینکه جمهوری اسلامی چه واکنشی نشان خواهد داد روشن نیست، اما چنین اقدامی، در صورتی که دولت ارمنستان همت کند و پا پیش بگذارد، فرصتی خواهد بود که رهبران جمهوری اسلامی نباید از دست بدهند. بن‌بست فعلی و فضای پرتنشی که میان جمهوری اسلامی و امریکا و اسراییل به وجود آمده و هر لحظه ممکن است به انفجاری منجر شود، جز گفتگو و مذاکره نمی‌توان از بین برد.

هم‌اکنون ملاقات‌ها و تماس‌های تقریبا منظمی‌ میان سفارت جمهوری اسلامی و سفیر فرانسه در ایروان صورت می‌گیرد و به نظر می‌رسد که اتحادیه اروپا، از طریق سفیر فرانسه توانسته باشد جمهوری اسلامی را قانع کند که کمک اتحادیه به ارمنستان صرفا برای تقویت بنیه نظامی- اقتصادی این کشور در برابر تعرضات احتمالی رژیم باکوست و این چیزی است که به نفع ایران (صرف نظر از رژیم حاکم بر آن) نیز است. همچنین دولت جمهوری اسلامی از زبان سفیر خود در ارمنستان اطمینان حاصل کرده است که حضور غرب و از جمله ایالات متحده در ارمنستان علیه منافع ایران نخواهد بود.

روند عضویت در اتحادیه اروپا

روز ۲۶ مارس گذشته، پارلمان ارمنستان طرح روند پیوستن به اتحادیه اروپا را پس از قرائت دوم تصویب کرد. از میان ۱۰۶ نماینده، ۶٧ نماینده رای موافق و ٧ نماینده رای مخالف و بقیه رای ممتنع دادند یا در رای‌گیری شرکت نکردند. طرح یادشده به ابتکار نهادهای مدنی- سیاسی غیردولتی ارمنستان با جمع‌آوری امضا، که با موفقیت همراه بود، تهیه و به پارلمان راه یافت.

در بیانیه مشترکی که دو نفر از مسئولان پارلمان اروپا، نیلس اوساکف، رییس شورای روابط اتحادیه با قفقاز جنوبی و میریام لِکسمان گزارشگر دائمی‌ پارلمان اروپا برای ارمنستان، منتشر ساخته‌اند، از جمله آمده است (٧):

“تصویب امروز در قرائت دوم و نهایی طرح پیوستن به اتحادیه اروپا توسط مجلس ملی جمهوری ارمنستان، که نتیجه یک اقدام مدنی از شهروندان ارمنستان و آغاز روند الحاق ارمنستان به اتحادیه اروپا را اعلام می‌دارد، نشان دهنده گام مهم دیگری در روابط بسیار قوی اتحادیه اروپا و ارمنستان است. ما برای تصمیم اهمیت قایلیم و از آن به عنوان یکی دیگر از تعهدات صریح در مورد ارزشهای مشترک و طی مسیر دموکراسی توسط ارمنستان استقبال می‌کنیم. بر اساس ماده ۴۹ معاهده اتحادیه اروپا، هر کشور اروپایی می‌تواند برای عضویت در اتحادیه اروپا اقدام کند، مشروط بر اینکه به ضوابط و معیارهای کپنهاگ و اصول دموکراسی پایبند باشد، به آزادی‌های اساسی و حقوق بشر و اقلیت‌ها احترام بگذارد و از حاکمیت قانون حمایت کند.

ما به قصد دولت ارمنستان برای بررسی نقشه راه با اتحادیه اروپا و مشورت با مردم در یک همه‌پرسی در آینده توجه داریم. یادآور می‌شویم که پیوستن به اتحادیه اروپا فرآیندی پیچیده، بلندمدت و مبتنی بر شایستگی است و آماده ادامه حمایت از ارمنستان در تلاش‌های اصلاحی، به‌ ویژه بر اساس توافقنامه مشارکت جامع و پیشرفته اتحادیه اروپا- ارمنستان هستیم».

نمایندگان یادشده در بیانیه مشترک همچنین اعلام داشتند: «ما کمیسیون، نماینده عالی/ معاون ریاست پارلمان و شورای اروپا را تشویق می‌کنیم تا فعالانه از تمایل ارمنستان برای افزایش همکاری با اتحادیه اروپا در همه ابعاد و آرمان‌های اروپایی آن حمایت کنند.»