دشواری‌های مربوط به آلودگی آب‌های زیرزمینی در ایران

منصور کشفی – در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان، ازجمله در برخی مناطق ایران، آب‌های زیرزمینی، مهمترین منبع آب برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی است. افزایش جمعیت و نتیجا افزایش مصرف منابع در ایران بر حجم زباله‌هایی که دفع آنها ضروری است افزوده است.  دفع نامناسب و بدون برنامه‌ریزی زباله‌ها، به نوبه خود، معمولاً به افزایش آلودگی منجر می‌شود.

قسمت اعظم آب‌های موجود در فلات ایران کاملاً آشامیدنی نیست، حتی آب‌های آشامیدنی با معیارهای موجود برای «آب خالص» مطابقت ندارد زیرا معمولاً حاوی انواع مواد گوناگون شیمیایی است، به ویژه در مناطق صنعتی و پر جمعیت که میزان آلودگی محیط بسیار زیاد است. بررسی سفره‌های زیرزمینی آب در اکثر پالایشگاه‌های ایران، وجود نفت خام و فرآورده‌های نفتی تصفیه شده را نشان می‌دهد. بنابراین، در ارزیابی منابع آب در شهرهای بزرگ ایران باید کیفیت آب بطور عمده در نظر گرفته شود.

بخش قابل توجهی از این منبع ارزشمند به دلیل ناآگاهی، سهل‌انگاری و بدون شک مدیریت ضعیف دستگاه‌‌های مسئول دولتی در ایران، آلوده شده است. نزدیک به دو دهه است که وجود عناصر رادیواکتیو نیز خطر مضاعف را برای مصرف‌کنندگان آب در برخی مناطق کشور ایجاد کرده است. بطور طبیعی، هنگامی ‌که بارش باران به سطح زمین می‌رسد،  جدا از هرگونه آلودگی ناشی از فعالیت‌های انسانی، مواد شیمیایی بیشتری را  در برخورد با سنگ‌ها، خاک و بقایای مواد آلی در خود حل می‌کند.

بسیاری از مواد شیمیایی مصنوعی که حتی در حداقل غلظت‌ها نیز سمّی ‌هستند، از طریق دفع نادرست زباله به داخل آب نشت کرده‌اند. این امر به درستی، نگرانی‌های زیادی را در مناطق مختلف ایران برانگیخته است اما متأسفانه مسئولان رژیم اسلامی نسبت به آن بی‌اعتنا بوده‌اند.

منابع آلودگی آب‌های زیرزمینی

صنعت نفت ایران و استفاده زیاد از فرآورده‌های نفتی توسط شهروندان در مناطق پرجمعیت غربی و شمالی کشور در حال حاضر از دلایل عمده آلودگی آب‌های زیرزمینی و همچنین هوا است.

نشت تصادفی و بدون توجه از مخازن ذخیره و سایر تأسیسات پالایشگاه‌ها، موارد عمده آلودگی آب‌های زیرزمینی بوده و هست. لایه‌های بزرگی از هیدروکربن‌های نفتی در بخش های فوقانی سفره‌های آب در مجاورت پالایشگاه‌ها شناسایی شده‌اند. اینگونه نشت در صورت عدم تشخیص در مراحل اولیه، ممکن است به فعالیت‌های پاکسازی بسیار پر هزینه منجر شود.

نشت نفت از انبارهای ذخیره زیرزمینی و لوله‌کشی‌های مرتبط با آنها نیز یکی دیگر از عوامل اصلی آلودگی‌های خاک و آب در اعماق زمین است. بنزین، گازوئیل، سوخت‌های جت و بسیاری از ترکیبات شیمیایی دیگر مانند حلّال‌های صنعتی معمولاً در مخازن زیرزمینی ذخیره می‌شوند.

تجربه نشان داده است که بیش از ۵۰درصد از این مخازن زیرزمینی یا لوله‌های اتصال آنها پس از حدود ۱۰ سال کار، نشت می‌کنند. میزان نشت از این مخازن بطور کلی اندک اما ادامه‌دار است. در نتیجه، پس از چند سال نشت، حجم زیادی از مایعات در خاک نفوذ کرده و در نهایت راه خود را به سمت آب‌های زیرزمینی پیدا می‌کنند. پس از رسیدن به سفره آب، برخی از مواد شیمیایی موجود در این مایعات به آرامی ‌در آب‌های زیرزمینی حل و پخش می‌شوند.

بسته به سرعت آب زیرزمینی و سایر خصوصیات سفره‌های آبخیز، حجم زیادی از آب به اندازه‌ای آلوده می‌شود که نوشیدن آن توصیه نمی‌شود. اگرچه منابع این آلودگی‌ها بطور کلی شناخته شده است، اما یافتن مکان مایعات غیرآبی مانند‌هایدروکربن و حلال‌ها در مناطق زیرسطحی زمین، پیچیده و اغلب کار بسیار دشواری است. در نتیجه، حتی وقتی مخازن آسیب‌دیده و نشت‌کننده از دور خارج می‌شوند، آلودگی آب‌های زیرزمینی از مایعات نشت شده‌ی پیشین برای سال‌ها باقی می‌مانند.

یکی دیگر از نگرانی‌های مربوط به کیفیت آب، عناصر رادیواکتیو است که در کشورهای پیشرفته توجه زیادی را به خود جلب کرده است، اما متأسفانه مسئولان رژیم اسلامی این خطر تابش رادیواکتیو را برای مصرف‌کنندگان آب نادیده گرفته‌اند. اورانیوم که در بیشتر صخره‌های زمین یافت می‌شود، از جمله آنهایی که معمولاً دارای آب هستند و به عنوان سفره‌های آب مورد استفاده قرار می‌گیرند، طی مراحلی می‌پوسند و خطرهای ویژه‌ای را ایجاد می‌کنند. همچنین بسیاری از مواد شیمیایی مصنوعی که حتی با حداقل غلظت نیز سمّی‌ هستند، از طریق دفع نادرست زباله، به داخل آب نشت کرده‌اند و این امر به درستی نگرانی‌های زیادی را در مناطق مختلف ایران برانگیخته است.

سفره‌های آبخیز در نزدیکی برخی از آب‌های زیرزمینی نمکی رایج در شرق و جنوب شرقی ایران قرار دارند که بطور طبیعی، با گذشت زمان، نوعی تعادل بین  آب‌های شیرین و نمکی ایجاد می‌شود. این تعادل ظریف، اغلب با شروع استفاده از سفره آب شیرین مختل می‌شود. بسیار مهم است که استفاده از این سفره‌های مطمئن آب محدود شود. اگر معیارهای ایمنی سفره‌های آب نقض شود، با نفوذ آب نمک، آلودگی بخش بزرگی از سفره‌های آب اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. در مناطق خشک و نیمه‌خشک جنوب خاوری ایران، سفره‌های آب شیرین گاهی در کنار آب‌های با کیفیت پایین و دارای مواد جامد حل شده در آن، قرار دارند. در نتیجه، کیفیت آب با گذشت زمان رو به زوال می‌رود و در صورت مصرف ممکن است موجب بیماری شود.

این سناریو می‌تواند با ذخیره‌سازی دائمی ‌فاضلاب صنعتی و دفع پسماندهای مایع تشدید شود.  زباله‌های خطرناک به راحتی می‌توانند به سمت پایین، به آب‌های زیرزمینی نفوذ کنند. نشت ناشی از این ذخیره سازی‌ها هم‌اکنون نیز به بروز حوادث جدی بر اثر آلودگی آب‌های زیرزمینی انجامیده است.

آلودگی تهران، یک مطالعه موردی

تهران، پایتخت ایران را می‌توان از نظر مساحت و جمعیت (بیش از ۱۴ میلیون تن) یکی از بزرگترین شهرهای جهان به شمار آورد. با این حال، این شهر عاری از یک سیستم فاضلاب اساسی و تأسیسات تصفیه مدرن است. در حال حاضر تنها ۱۰٪ فاضلاب شهر بطور منظم در ایستگاه‌های تصفیه محلی جمع‌آوری و تصفیه می‌شود و ۹۰٪ باقیمانده از طریق چاه‌های حفر شده به آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند و یا مستقیم بطور عادی وارد چرخه آب زیرزمینی می‌شود و باعث آلودگی گسترده آب‌های زیرزمینی می‌گردد. با رشد سریع جمعیت در تهران و افزایش همزمان تقاضا برای آب خانگی و آشامیدنی، استفاده از آب‌های زیرزمینی تصفیه نشده و آلوده در حال افزایش است. بدون شک، این استفاده غیربهداشتی از آب‌های زیرزمینی، تهدیدی برای تندرستی و بهداشت عمومی ‌است.

ظاهراً طرحی برای جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب‌ها برای تهران بزرگ  توسط تعدادی از مشاوران داخلی و خارجی به مدت طولانی مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته است، اما گفته شده به دلیل نبود بودجه و دلایل نامشخص دیگر تا کنون این پروژه به مرحله اجرا در نیامده است. با توجه به درآمدهای هنگفت نفتی که رژیم حاکم در ایران در سال‌های پیش از برقراری تحریم‌ها  بطور مرتب از آن برخوردار می‌شد و همچنین با تکیه بر غیرعملی بودن این پروژه در مدت زمان کوتاه و ابعاد نامحدود آن، بانک جهانی نیز از اعطای وام برای اجرای این پروژه خودداری کرد.

در حال حاضر فاضلاب خانگی و صنعتی در شهر تهران و پیرامون آن، از طریق چاه جمع‌آوری می‌شود. ادامه نفوذ فاضلاب به درون چاه‌ها، به همراه مملو شدن مجدد آب‌های زیرزمینی از طریق آب باران، باعث بالا رفتن تدریجی سفره آب در تهران بزرگ شده تا جایی که فاضلاب در تماس مستقیم با آب‌های زیرزمینی به ویژه در بخش جنوبی شهر قرار دارد. در این بخش از شهر، فاضلاب خانگی بطور مداوم وارد آب‌های زیرزمینی شده و با آب زیرزمینی موجود مخلوط می‌شود. علاوه بر این، سطح بالای آب به ویژه باعث کاهش لایه رگولیت «سنگهای پوسیده شده» می‌شود که می‌تواند به عنوان فیلتر طبیعی برای تصفیه فاضلاب عمل کند؛ بدین ترتیب آب‌های آلوده و در بعضی موارد پسماندهای خام با عبور از این فیلتر نازک «رگولیت» مستقیم وارد آب‌های زیرزمینی می‌گردند و این آب‌های آلوده از طریق چاه‌های کم‌عمق و نیمه‌عمیق به سیستم توزیع آب منتقل می‌شوند.

در بیشتر مناطق تهران، عوامل شیمیایی مانند «نیترات» و همچنین میکروب‌های مضر، بهمراه آلاینده‌های دیگر، آب‌های زیرزمینی را نیز آلوده می‌کنند. گفتنی است که حدود ۳۰٪ از آب آشامیدنی خانگی برای ساکنان تهران از این منابع ناامن گرفته می‌شود. بدیهی است که رژیم اسلامی حاکم در ایران پیش از توزیع این آب‌های زیرزمینی برای مصرف مردم اقدام لازم در زمینه تصفیه آن را به عمل نمی‌آورد. بنابراین هنگام ارزیابی منابع آب در تهران و شهرهای بزرگ ایران باید کیفیت آن در نظر گرفته شود.

اصولا از نظر منطقی، بسیار مهم است که آب‌های زیرزمینی قبل از توزیع برای مردم تصفیه شوند. متأسفانه به دلیل نبود ساماندهی و تداوم مدیریت ضعیف در مراکز تصفیه‌خانه‌های مختلف، جایی که امکان استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده باشد، وجود ندارد. به عنوان نمونه، در تعدادی از این مراکز تصفیه و یا فرآیند آب، فاضلاب خام دوباره با فاضلاب تصفیه شده مخلوط می‌شود.

آلودگی آب جاری در جویبارها و نهرهای تهران بزرگ نیز نگران کننده است. مخلوط شدن فاضلاب با آب جویبارها و آب‌های جاری (باران)، بطور موثری کل محیط شهر را آلوده می‌کند و افراد عادی به ویژه کودکان خردسال همواره می‌توانند با این آب‌های آلوده و آسیب‌رسان در تماس باشند. متأسفانه، در حال حاضر این سناریو در مقیاسی جدی‌تر، احتمالاً در سایر شهرهای دیگر ایران هم روی می‌دهد.

هرساله استفاده از آب‌های زیرزمینی برای مصرف روزمره خانواده‌ها افزایش می‌یابد. در صورت عدم کنترل مشکلات فوق، بدون تردید مزیت آب‌های زیرزمینی برای مصارف خانگی کاهش خواهد یافت.

برای کاستن از مسائل ناشی از مشکلات جاری، رژیم اسلامی باید از منابع فعلی آب استفاده بهتری بکند و تمام اقدامات معقول را برای حمایت از منابع آبی موجود انجام دهد. کشور ثروتمندی مانند ایران، با منابع طبیعی گسترده و از جمله ذخایر عظیم نفت و گاز، باید بتواند چنانکه لازم است برای اداره فاضلاب و دفع زباله، تصفیه‌خانه‌های متعدد نصب کند. نپرداختن به چنین امر مهمی، به درستی نگرانی‌های زیادی را در بخش‌های مختلف جامعه ایران برانگیخته است، ولی متأسفانه، مسئولان رژیم اسلامی همواره بی‌تفاوت بوده‌اند زیرا رفاه و تندرستی مردم ایران از نظر آنها کمترین اولویت را دارد.

سخن پایانی

مدیریت ناشایست و ناکارآمد در کنترل زباله‌ها، بخش بزرگی از منابع با ارزش آب‌های زیرزمینی را که عموماً در نزدیک مراکز جمعیتی قرار دارند، آلوده کرده است. امروزه در ایران، مشکل، کمبود بودجه برای پژوهش و توسعه یا کمبود تخصص و تکنوکرات‌ها و یا حتی کمبود آب نیست، بلکه وجود مقامات فاسد با مدیریت ضعیف و عدم احساس مسئولیت و از همه مهمتر، بی‌توجهی به رفاه و تندرستی مردم ایران است که کمترین اولویت برای دولت محسوب می‌شود. حکومت اسلامی در ایران، امر مراقبت جدی را باید در استراتژی‌های مدیریت آب کشور عملی کند و به خاطر بیش از ۸۲ میلیون ایرانی، دانش فنی را به غیر روحانیون و افراد کارشناس بسپارد.

*اصل این مقاله به انگلیسی است و توسط نادر صدیقی به فارسی برگردانده شده است.
*دکتر منصور کشفی استاد دانشگاه در دالاس ایالت تگزاس و مدیر شرکت  مشاوره Kashex International Petroleum Consulting، زمین‌شناس ارشد شرکت ملی نفت ایران پیش از استقرار جمهوری اسلامی در ایران و رییس و استاد پیشین بخش زمین‌شناسی دانشگاه پهلوی شیراز است. او در امر اکتشاف نفت، به ویژه در ایران، بیش از ۵۰ سال تجربه دارد. انتشار سه کتاب علمی‌ در زمینه صنعت نفت و رفتار بازار آن در جهان و مقاله‌های بی‌شماری در مجله‌های معتبر علمی ‌از جمله کارهای آکادمیک اوست. علاوه بر این، دکتر کشفی مسئول گروه انرژی‌های فسیلی در پژوهشگاه ققنوس نخستین اندیشکده ایرانی در آمریکاست.