ایران دچار فقر آب شده؛ نه منابع آب داخلی دارد و نه سهم از آبهای مشترک با همسایههایش را دریافت میکند. ذخایر آبی کشور به یک سوم و آب سدها به کمتر از نصف گنجایش رسیده است. بارندگیها ۲۶درصد به نسبت سال قبل کمتر شده و دو برابر ظرفیت منابع آبی این سرزمین از نظر اقلیمی خشک و نیمهخشک مصرف شده است.
مدتهاست از هشدار کارشناسان میگذرد؛ کشور از تنش آبی قدم فراتر گذاشته و به بحران رسیده. زنگهای مهاجرت داخلی به صدا درآمده و خشکسالی مطلق در جنوب، ساکنان آنرا راهی مناطق شمالی میکند.
ریزگردها، آلودگی هوا، بحران مواد غذایی و ویرانهای که حاصل سیاستهای غلط و ناکارآمد در صنایع و سدسازی و انتقال آب و فروش آب آشامیدنی برای مصرف در تأسیسات و نیروگاههاست، شیره جان زمین در این پهنه از کره خاکی کشیده است و قطرات آبهای زیرزمینی آن را از ویلاسازان گرفته تا مدعیان انرژی هستهای، صرف عطش سیرابناپذیر خود کرده و میکنند.
رزمایش آب در سرزمین بیآب!
در چنین شرایطی وزارت نیرو «رزمایش صرفهجویی» با نام «حضرت علی بن موسی الرضا» و در همکاری با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به راه انداخته که خود یکی از پرمصرفترین منابع مالی و طبیعی کشور از جمله آب است! علیاکبر محرابیان وزیر نیرو انگشت اتهام را در بحران آب نیز به سوی «دشمن» دراز میکند که «رضایتمندی مردم را هدف قرار داده و در این بین سعی دارد با جریانسازی در خصوص زیرساختهای کشور مثل آب و برق این رضایتمندی را خدشهدار کند.» او حتی مدعی «موفقیتهای ملموس» دولت در حوزه آب و برق نیز شده است. اما مسلم اینکه دولت «قاضی مرگ» نه فقط قصد و اراده مدیریت بحرانهای زیست محیطی را ندارد، بلکه اساسا دانش و فهمی نیز از این حوزه تخصصی ندارد و تمایلی نیز به کالبدشکافی محیط زیست بیمار کشور ندارد. چنانکه کارشناسان محیطزیست میگویند، حکومت اساسا با این گروه وارد گفتگو نشده و نظرات آنان را حتی جویا نمیشود. طرف مشاوره وزارت نیزو و کشاورزی و برنامه و بودجه، همیشه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده؛ از شلیک برای باروری ابرها تا رزمایش آب!
در بستر واقعیتها اما شش حوضه آبریز اصلی ایران بیش از همیشه دچار کمآبی هستند و تنش آبی همسایگان نیز مزید برعلت شده تا راه را به روی ورود آب به ایران سد کنند. بیش از همه حوضه هیرمند- هامون در شرق و با افغانستان و فرات- دجله در غرب با عراق و ترکیه گرفتار مشکل است. در سیستان با خشک شدن دریاچه هامون، ۳ هزار روستا با تانکر آبرسانی میشوند. ضرورت تأمین آب از هوتگها، همچنان باعث مرگ کوچک و بزرگ میشود و بخش عظیمی از این مناطق به دلیل نبود آب، با معضل جدی بیکاری و فقر دست و پنجه نرم میکنند. کهنسالان که توان کوچ ندارند میمانند و جوانان به شهرهای همجوار به امید پیدا کردن کار میروند. این در حالیست که کارشناسان هشدار میدهند، تخلیه روستاها در مناطق استراتژیک و مرزی میتواند برای یکپارچه ماندن کشور نیز بحرانآفرین باشد.
ریزگردهای غرب کشور ناشی از عدم پرداخت حقابه و سدسازیهای ترکیه، به فلات مرکزی نفوذ کرده و از ابتدای سال چندین توفان گرد و غبار آسمان دهها استان را فراگرفته و مردم را روانه بیمارستان کرده است.
دیپلماسی نمایشی و بیحاصل
«دیپلماسی محیط زیست» عبارتی است که این روزها با بحران آب پیوند خورده است. کارشناسان محیط زیست معتقدند، جمهوری اسلامی فاقد زبان و قدرت مذاکره و همکاری بر سر آب رودخانههای مشترک با همسایگان است. در عوض مقامات وزارت خارجه جمهوری اسلامی و سازمان محیط زیست خود را مشغول نشان داده و میگویند، برای گرفتن حقابه ایران با مقامات طالبان، ترکیه و عراق مشغول برنامهریزی و مذاکره هستند و گاه نیز در نشستهای مطبوعاتی به این موضوع اشارهای میکنند.
هر اندازه ایران با همسایگان غربی به دلیل ریزگردها که خود ناشی از بحران آب هستند، درگیر است، در شرق برای حقابه و جاری شدن آب به مناطق خشک شرق کشور با دولتی مشابه جمهوری اسلامی روبروست! به گفتهی محمد جوانبخت معاون وزیر نیرو، ایران در یکسال گذشته فقط ۴ میلیون از سهم ۸۲۰ میلیون مترمکعب رودخانه هیرمند را برای تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی سیستان دریافت کرده است. افغانستان در نزدیکی مرز ایران «سد کمال خان» را احداث کرده و آب رودخانه هیرمند را به شورهزارهای «گوتزره» هدایت میکند.
معاون وزیر نیرو گفته که دولت از طالبان درخواست بازدید و مشاهده ایستگاه اندازهگیری حقابه در منطقه بالادست را کرده ولی اینکه آیا با موافقت روبرو بوده یا نه، روشن نیست.
گزارشها از مذاکرات هیرمند، گیجکننده و غیرشفاف است. مقامات جمهوری اسلامی میگویند، طالبان همانطور که بر «پایبندی» به معاهده ۱۳۵۱ دولت شاهنشاهی با دولت وقت افغانستان بر تأمین حقابه ایران تأکید دارد ولی نتایج عملی نشان میدهد که پایبند به این معاهده نیست!
طالبان پس از استقرار بر افغانستان در ماه اوت ۲۰۲۱ با این توجیه که مشکلات فنی مانع پرداخت حقابه شده، و اکنون با این توپ پُر که تا زمانی که افغانستان از آب اشباع نباشد، آبی وارد خاک ایران نمیشود، به مسئله هیرمند واکنش نشان داده است!
ذبیحالله مجاهد سخنگوی طالبان گفته است، در صورتی که طرف افغانستان به اندازه کافی آب داشته باشد جمهوری اسلامی نیز از آب بهرهمند خواهد شد و تخصیص حقابه هیرمند در سال خشکی در افغانستان امکانپذیر نیست!
در تازهترین خبرها، یک هیئت از طالبان برای نشست کمیساریای آب رودخانه هلمند به تهران رفت. نتیجه مذاکرات نه تنها شفاف نیست، بلکه متناقض است. طالبان نیز مانند جمهوری اسلامی، متناقض و مغشوش عمل میکنند. در عین حال اما میگویند، برای پرداخت حقابه ایران مطابق معاهده آب هلمند، تأسیسات مشترک و ایستگاههای اندازهگیری آب میسازند و وزارت انرژی و آب دولت موقت طالبان متعهد شده حقابه ایران را مطابق معاهده هلمند تامین کند.
در بهمن ماه سال ۱۳۹۹ نیز چنین ادعاهایی مطرح شد. دولت حسن روحانی گفت، اساسنامهای در هفت بند تدوین کردهاند و کارهای نقشهبردازی از حوضه آبریز رودخانه هیرمند را برای جانمایی سه نقطه آبگیری آغاز میکنند. تا کنون اما هیچ پیشرفتی در این زمینه دیده نشده است.
مشکل در مصرف خانگی است یا کشاورزی و صنایع انحصاری؟!
برکتالله آریوبی رئیس آبهای فرامرزی وزارت انرژی و آب افغانستان، گفته که «وزارت آب و انرژی اراده جدی دارد که کار بند کمالخان را تکمیل نماید که با تکمیل شدن آن مشکلات مردم پاییندست حل شود.»
جبار وطنفدا مدیرکل دفتر رودخانههای مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو جمهوری اسلامی نیز گفته که «هیأت ایرانی ضمن اعتراض شدید به آمار و ارقام ارائه شده از سوی طرف افغانی در خصوص وضعیت سال آبی جاری و میزان حقابه کشورمان، خواستار بازدید و مشاهده از ایستگاه اندازهگیری بالادست سد کجکی بر اساس ساز و کار پیشبینی شده در معاهده فیمابین شد که با مخالفت طرف افغانی، امکان دسترسی به اطلاعات و یا بررسی مشترک آن فراهم نشد!»
پیش از این مذاکرات، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی طی سخنانی در مجلس شورای اسلامی درباره آب هیرمند، از عملکرد طالبان ابراز نارضایتی کرده و گفته بود «کارشکنیهای زیادی در افغانستان در مورد سهم ایران رخ داده و در زمانی که سد کمال خان پُر از آب بود درخواست آزادسازی کردیم اما گفتند مسیر لایروبی نشده است.»
به گفتهی او، طرف افغانستانی لایروبی را نیازمند ۳ میلیون دلار بودجه دانسته است. این در حالیست که کارشناسان میگویند، یکی از دلایل به رسمیت شناختن سریع طالبان توسط حکومت اسلامی در ایران، داشتن دست بالا در مذاکره برای آب بوده است! دست بالایی که هنوز یک سال نشده، به پایینترین دست رسیده است.
وضعیت آب ایران مشابه سقوط آزاد به یک چاه عمیق و خشک است. «بحران بیخ گوش تهران»، «سمنان آب ندارد»، «آینده ایران در حوزه آب خطرناک است»، «شمال پرباران و معضل بیآبی» وعبارات مشابه هر روز تیتر رسانههای داخلی با وجود فشار و سانسور گسترده درباره وضعیت بیآبی است. اما هیچ خبری از راهکارها و اقدام جدی از سوی نظام نادان و ناتوان و ناکارآمد جمهوری اسلامی نیست.
دادههای دولت از سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ حاکیست، مخازن سدها نسبت به پارسال «۵درصد» خالیتر شدهاند و میزان کل حجم آب مخازن سدها به حدود کمی بیش از ۲۹ میلیاردمترمکعب رسیده، این درحالیست که مصرف هر فرد در ایران ۱۶۰ لیتر در شبانهروز است.
طبق آمارهایی که روابط عمومی شرکت آب منتشر کرده، ۹۰ درصد مصرف آب در ایران مربوط به حوزه کشاورزی، ۸ درصد آشامیدنی و بهداشت و ۲ درصد مربوط به صنایع است.
در سال آبی جاری ۳۰۰ شهر در تنش آبی قرار دارند و ۸ هزار روستا به صورت سیار و با تانکر آب دریافت میکنند.
راهکار وزیر نیرو برای حل این معضل چیست؟
وعدهی محرابیان پیش از رسیدن به وزارت، تأمین ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب در سال از طریق اجرای ۲۹ طرح آبرسانی و حفر و تجهیز چاه بود! امری که کارشناسان محیط زیست و آب به آن معترض هستند و نسبت به تخلیه کامل سفرههای آب زیرزمینی و وقوع یک فاجعه انسانی جدی هشدار میدهند!
آنچه اجرا میشود چیست؟
علاوه بر تداوم حفر چاه و تخلیه بیشتر سفرههای آب زیرزمینی، برگزاری رزمایش با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است!
پیشبینی شده که تابستان ۱۴۰۱ بیسابقهترین گرما را حتی در مناطق شمالی و شمال غربی کشور دارد و در جنوب در استان خوزستان هماکنون که تازه تابستان آغاز شده رکورد گرما در ۷۰ سال گذشته با ۵۱ درجه سانتیگراد شکسته است. مدیران مسئول اما با صرف بودجههای هنگفت و البته غیرشفاف، با سپاه پاسداران نظام «رزمایش» صرفهجویی برگزار میکنند!
در چنین شرایطی، با وجود هشدارهای جدی و مکرر کارشناسان آب و محیط زیست، دولتها موضوع مدیریت منابع آب را حتی به صورت نمایشی نیز پیگیری نمیکنند و به تبلیغاتی میپردازند که مانند همه تبلیغات دیگر، مردم در زندگی واقعی خود برعکس آنها را میبینند. کار به جایی رسیده که وزارت نیرو با طلاب قم مذاکره میکند تا در «هفته صرفهجویی» که از یکم تیربرگزار میشود، بالای منبرها به مردم بگویند چطور آب مصرف کنند! اما کدام آب؟! همان چند درصد اندک مصارف خانگی یا بالای ۹۰ درصد مصرف کشاورزی و صنایع و نیروگاهها و شرکتها که در انحصار حکومت و سپاه پاسدارانش و گروههای مافیاییاش است؟!
آزاده کریمی