Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و ششم ـ شماره ۲۵۳ (دوره جديد
P. 14
صفحه - Page 14 - 1۴شماره 1۷1۹
جمعه 2۳اسفندماه ۱۳۹۸تا پنجشنبه ۷فروردینماه ۱۳۹۹خورشیدی
خریدار میشد .ولی چون دور از پرونده سیاسی ـ غذایی شیلات شمال و جنوب مسألهای که درآغاز کار در شیلات
دسترس عامه بود ،میزان فروش آن، با آن روبرو شدم ،همان طور که
رقم بسیار ناچیزی بود .شیلات با با وجود دو مخزن بزرگ شیلات ،تا نیم قرن پیش نخستوزیر قبلا یادآور شده بود،
داشتن بازارهای مطمئنی در خارج از مردم ایران ماهیخوار نبودند کمبود عرضه و گرانی ماهی بود که در
کشور ضرورتی ندیده بود برای فروش مطبوعات و در مجلس و محافل ،همه
ماهی خاویاری در داخل کشور تبلیغ بر اساس فتوای فقهای شیعه ،خاویار ایران و درآمد سرشار آن بر ایرانیان حرام و بر روسها حلال بود! جا از آن صحبت میشد .این امر در
و اهتمامی بکند .بخصوص آنکه در آن واقع از افزایش روزافزون تقاضا از یک
ایام بهتبعیت از آراء فقیهان ،به این در همه جا آمادهام .ضمن ًا موضوع خدمت در وزارت مقاماتی بوده و از «اوپک» به شیلات و از شیلات به پس از نفت ،شیلات مهمترین ذخیرۀ طبیعی طرف و کاهش فوقالعادۀ تولید ماهی
اعتبار که ماهی خاویاری فاقد فلس امور خارجه را به او گفتم .منصور گفت رفتن به وزارت امور خارجه نقل مکان کرده است. کشور ما بهشمار میرود .راستی این کلمۀ شیلات از از طرف دیگر ،سرچشمه میگرفت ولی
است ،شک و تردیدهایی در مورد وزارت خارجه را فعلا فراموش کنید .شرکت شیلات کجا آمده است؟ دائرهالمعارف مصاحب مینویسد: کمتر کسی به این عوامل توجه داشت.
مصرف آن وجود داشت .گروهی از بعد از شرکت نفت مهمترین شرکت دولتی است .حل دکتر تاجبخش را عموم ًا بهعنوان دیپلمات «شیلات جمع شیل و بهمعنای س ّدی از چوب است اکثراًشیلات را مسؤول گرانی و کمبود
مقلدین مصرف آن را در دو سه قرن مشکلات ماهیگیری در شمال و توسعۀ بهرهبرداری از میشناسند و کمتر بهیاد میآورند که او پیش از آن که در عرض رودخانههای جنوب دریای خزر و
گذشته جایز نمیدانستند و یا بهنظر شیلاتجنوبازاه ّمبرنامههایاقتصادیدولتاست. که در وزارت امور خارجه بهعنوان سفیر و معاون و مخصوص ًا در ناحیۀ گیلان برای بهدام انداختن و صید ماهی میدانستند.
اظهار کرد شاهنشاه از سوابق تحصیلی و فعالیتهایی قائممقام وزیر خدمت کند ،چندی نیز (مجموع ًا ۴1۷ ماهی میسازند .این اصطلاح در اصل گیلکی ،تدریج ًا پیش از آن که به بررسی علل
بعضی مکروه بود. که در زمینۀ ماهیگیری جنوب داشتهام مستحضر روز از آبان 1۳۴۳تا مهرماه )1۳۴۴مدیریت شرکت بهجای ماهیگیری بهکار رفته و نام سازمانهای مسؤول افزایش مصرف ماهی در سالهای مورد
برای بازاریابی ماهی خاویاری در هستند و مرا برای تصدی پست مدیریت شیلات بهرهبرداری از ماهیان دریای خزر و خلیج فارس از بحث بپردازیم ،لازم است در اطراف
داخل کشور ،بهصورت خردهفروشی، ملی شیلات ایران را برعهده داشته است. سابقۀ مصرف ماهی در ایران توضیح
جعبههای مقوایی مکعبشکل تهیه شایسته تشخیص دادهاند»... در این باره مینویسد: آن گرفته شده است». مختصری بدهیم که چرا ایرانیان
شد که محتوای خالص آن یک کیلو دو منبع اصلی شیلات ایران یکی در شمال (دریای باوجود دسترسی به دریاهای پر ارزشی
گوشت ماهی منجمد آماده برای مسأله ماهی و ماهیگیری در دریای خزر «عصر روز پنجشنبه ۷آبان 1۳۴۳بنا به دعوت خزر) است و دیگری در جنوب (خلیج فارس) که در شمال و جنوب ،به خوردن ماهی
مصرف بود .عکس رنگی یک سیخ حسنعلی منصور نخستوزیر ،به دیدار او رفتم. هرکدام انواع خاصی از آبزیان را پرورش میدهند و عادت پیدا نکرده بودند و چگونه و
کباب اوزون برون روی جعبه به شیلات نیز مانند نفت یک پروندۀ سیاسی دارد. منصور پس از تعارفات مرسوم و بیان ش ّمهای از در مواردی فرآوردههاشان کمنظیر و دارای شهرت از چه دورانی این وضع تغییر یافت
شکل جالبی چاپ شده ،در داخل در نفت ،سر و کار ایران با انگلستان بود و در شیلات برنامههای اقتصادی دولت ،اظهار داشت مرا به ریاست و ماهی بهعنوان یک مادۀ غذایی
جعبه دستورالعمل طرز نگهداری با روسیه .سرانجام ،در دوران نخستوزیری دکتر هیأت مدیره و مدیریت عامل شرکت سهامی شیلات جهانی است. ضروری و بسیار مفید به سبد غذای
و پخت ماهی نوشته بود .بهای مصدق ،تقریب ًا همزمان با ملی شدن صنعت نفت، برگزیده است .از شنیدن این خبر بسیار تعجب اما باوجود این دو مخزن بزرگ طبیعی ،مصرف
خردهفروشی هر جعبه ۳۵ریال بود. مدت قرارداد ایران و شوروی و امتیازنامه شرکت کردم .نه کسی قبلا در این باره با من حرفی زده و ماهی در ایران آنچنان سابقۀ تاریخی ندارد و بعد روزانۀ جامعۀ ایرانی راه یافت.
بهعلاوه بهقصد تبلیغ و شناساندن این مختلط شیلات بهسر رسید و دولت ایران در یازدهم یا بهنحوی نظر مرا پرسیده بود ،نه من خود داوطلب از پیدایش وسایل جدید نگهداری اغذیه ،مانند سوای مردمی که در کرانۀ دریا و
فرآوردۀ ناشناخته به مصرفکنندگان، بهمن 1۳۳1انحلال شرکت مختلط و ملی شدن تصدی چنین پستی بودم .دو سه ماه از بازگشتم از سردخانهها و یخچالهاست که ماهی بهعنوان یک رودخانهها و مناطق مجاور زندگی
فروشگاههای س ّیاری در بعضی از مراکز مأموریت اوپک (سازمان کشورهای صادرکنندۀ نفت) غذای اصلی و عادی در سفرۀ ایرانیان جا باز میکند. میکنند ،دیگر مردمان کشور ما در
پر رفت و آمد پایتخت دائر گردید .در شیلات ایران را اعلام داشت. در ژنو میگذشت .قرار بود طبق تصویبنامۀ هیأت فصلی از کتاب دکتر غلامرضا تاجبخش با عنوان گذشتهای نه چندان دور ،اصولا با
این فروشگاهها در کنار یک کامیون و اما داستان آمدن ماهی بر سر سفرۀ مردم و نیز وزیران در وزارت امور خارجه مشغول کار شوم ولی «شیلات شمال و جنوب ایران »...را همین تاریخچۀ ماهی آشنایی چندانی نداشتهاند.
یخچالدار شرکت شیلات که از این نقشی که فقاهت و فقها در حلال کردن ماهی ایران در این میان ،ناگهان نخستوزیر مرا خواسته پست سریعالفساد بودن ماهی و گرمای
جعبه ماهیها میفروخت ،وسیلۀ بر بیگانگان و حرام دانستن آن بر ایرانیان داشتهاند، مدیریت شیلات را به من محول میکرد .از اعتماد ماهیخواری ایرانیان تشکیل میدهد. شدید اکثر نقاط جنوب و مرکزی
کبابپزی حضوری هم آماده بود و بهشرح زیر در خاطرات دکتر تاجبخش از ۴1۷روز و توجه نخستوزیر صمیمانه سپاسگزاری کرده به نکتۀ جالب توجه این که نویسندۀ کتاب ،هم کشور در بسیاری از فصول سال ،دور
کباب ماهی از قرار هر سیخی ۱۰ خدمت در شرکت سهامی شیلات ایران آمده است وی اظهار داشتم برای خدمت به کشور همیشه و در شیلات ،هم در نفت و هم در دیپلماسی شاغل بودن مراکز مصرف از مناطق صید،
ریال به خریداران عرضه میکرد .این نبود برق و راه و امکانات حمل و نقل
طرز تبلیغ و عرضۀ فرآوردهای که تا آن که میخوانید. و نگاهداری را میتوان ازجملۀ این
روز ناشناس مانده بود ،مورد استقبال
عموم قرار گرفت و علاقمندان فراوانی گروهبندی ماهیان مشخصتر شده ماهیان خاویاری را فاقد فلس شناخته نبود .ماهی جنوب تدریجاً به بازار نهچندان دور ،برای بسیاری از جوانان عوامل ذکر کرد.
در برابر فروشگاهها در انتظار نوبت است .بهموجب قرارداد مزبور «صید و از آنجا که مصرف ماهیان بیفلس را تهران و بعضی شهرها راه یافته بود امروزه مملکت ما که از طریق شاهراه از لحاظ تاریخی و اجتماعی هم نباید
تمام ماهیان بیفلس (و بهدنبال آن از لحاظ فقه شیعه مجاز نمیشمردند، ولی ذائقۀ مصرفکنندگان هنوز با آن جهانی ارتباطات به اقصینقاط عالم فقر همهجانبۀ کشور و عقبماندگی و
صف میکشیدند. در بین دو کمان قید شده حرام) در به این نوع ماهیان برچسب حرمت کاملا خو نگرفته بود .چشم بیشتر در تماس دائمی هستند ،کار آسانی غفلت پیشینیان را از نظر دور داشت.
مقادیری از این جعبه ماهیهای انحصار شرکت مختلط ایران و شوروی زده بودند .ظاهراً از همان ایام در مردم همچنان به دنبال ماهی سفید در ایامی که ما ناآگاهانه مصرف بیش
منجمد در تهران و چند شهرستان قرار گرفته و ماهیان با فلس (حلال) افواه بهجای «ماهی خاویاری» و یا نیست. از نیمی از ماهیان دریای خزر را بر
شمالی وسیلۀ کامیونهای شیلات حمل «ماهی غضروفی» و یا «اوزون برون» شمال بود. در دهۀ ۳۰تدریجاً نتایج اصلاحات خود شرعاً حرام کرده بودیم ،همسایۀ
و سریعاً توزیع شد .بهیاد دارم فرماندار اعلام شده است. اصطلاحات «ماهی حرام» و یا «ماهی عمرانی کشور بهویژه در زمینۀ راه و شمالی ما در دریای خزر راههای
شهر تبریز تلفنی تماس گرفته ،اطلاع واقعیت امر این است که اگر روسها بیفلس» و یا گاهی « َسگماهی» بر سر خاویار و ماهی خاویاری برق ظاهر شد و استفاده از وسایل ترقی و توسعه را میپیمود .روسیه،
میداد محمولات یک کامیون ماهی از همان روزگاران گذشته ،خود به زبانها افتاده بود .در مقابل ،اصطلاح ماهی خاویاری (استورژن) و خاویار برقی سریعاً رایج گردید .بدین ترتیب به شیلات ایران دست انداخته ،با
که برای توزیع به شهر تبریز رفته بود، نوعی مبتکر و طراح اصلی قضیه «ماهی حلال» برای سایر انواع ماهیان همیشه بهعنوان غذایی لوکس و امکان عرضه و نگاهداری ماهی تدارک وسایل حمل و نقل دریایی و
سریعاً بهفروش رسیده و تقاضا داشت حرمت ماهیان خاویاری نبودند ،یقیناً گرانقیمت مخصوص صادرات شناخته در فروشگاهها و منازل فراهم شد. زمینی مناسب ،ماهی ایران را بهدست
محتویات کامیون دیگری که به مقصد سیاست آنان در طول این سنوات دریای خزر بهکار میرفت. شده و در داخل کشور مصرف ناچیزی همزمان با این دگرگونیها که در مصرفکنندگان روسی در شهرهای
شهر اهر در حال عبور از شهر تبریز بود طویل همواره مبتنی بر آن بوده که یکی از اسناد تاریخی و احتمالا طرز زندگی جامعۀ ایرانی عمیقاً جنوبی روسیه میرسانید .تأکیدی که
و اهالی تبریز جلو حرکت آن را گرفته با توسل به هر تمهیدی ،به تعصبات قدیمیترین سندی که به این دو داشت. اثر گذاشت ،جمعیت پایتخت و سالها بعد ،در فصل چهاردهم عهدنامۀ
بودند ،در همان شهر تبریز تخلیه شود. در دهۀ ۴۰میزان فروش ماهی مو ّدت ۸اسفند 2۶( ۱2۹۹فوریه
خاطرۀ دیگری که از این بازاریابی )۱۹2۱ایران و شوروی به اهمیت
بهیادم مانده ،استقبال غیرمنتظرۀ جاهلانه و ناآگاهیهای مردم ایران دامن نوع اصطلاح اشاره دارد« ،قرارنامه خاویاری در داخل کشور رقمی شهرستانها افزایش یافته ،وضع شیلات بحر خزر برای اعاشه روسیه
اهالی شهر ری بود .موقعی که بزنند تا ماهی خاویاری را در چشم کنتراکت» مورخ ۱2مهر ۱2۵۸ش حوالی ۹۰تن در سال ،یعنی کمتر اقتصادی کشور و سطح درآمد و شده ،در واقع اشارهای به همین معنی
فروشگاه س ّیاری عازم این شهر بود، مردم این دیار «حرام و نجس» و در (برابر با ۴اکتبر )۱۸۷۹است که میرزا از پنج درصد تولید بود .خریداران آن طرز تغذیه گروهی از مردم رو به است .باید پرسید چرا ماهی ایران در
یکی از متصدیان فروش اظهار نگرانی نتیجه خوار و بیمصرف جلوه دهند. حسین خان سپهسالار ،صدر اعظم معدودی از ساکنان شهرهای شمالی بهبودی گذارده بود .کسانی که در بحر خزر برای اعاشۀ مردم روسیه
میکرد که بهعلت تعصبات مذهبی توسل به این راه و نقطه ضعف ،امکان معروف دوران ناصری ،امضا کرده است. و ارامنه بودند که با مصرف ماهی گذشته با ماهی اصلا سر و کاری اهمیت دارد ولی برای اعاشۀ مردم
در حضرت عبدالعظیم ممکن است بردن ماهیان غضروفی را به روسیه ،با خبرگانی که در تهیه این سند روسها را کباب اوزون برون آشنایی داشتند. نداشتند ،یا بهندرت آن را مصرف
اشکالی در کار توزیع بهوجود آید .اما پرداخت ثمنی بخس ،آسانتر میکرد. یاری دادهاند ،برای آن که هیچ نوعی از اغذیهفروشان هم معمولا از نوع دودی میکردند ،حال مصرفکنندۀ ماهی ایران مهم نیست؟
کار توزیع در این شهر زیارتی بدون وقفهای که در سال ۱۳۴۴در امر انواع ماهیان موجود در این دریا را از شده بودند و از وجود پروتئین در ماهیگیران ایرانی که بهعلت نبود
برخورد به مانعی و خیلی سریعتر از صادرات ماهی خاویاری به آمریکا پیش قلم نیانداخته باشند ،زیرکانه در تعریف آن به شیلات سفارش میدادند. انواع ماهیان و اهمیت آن در تغذیه راه و وسایل ،امکان فروش ماهیهای
آمد ،مرا به فکر یافتن بازار برای ماهی انواع ماهیان موضوع قرارداد ،قید کرده اما چرا در موقعی که کشور دچار خود و فرزندانشان گفتگو میکردند. صیدشده را در داخل کشور خود
نقاط دیگر پیش رفت. خاویاری در داخل کشور انداخت. بودند «تمامی و همگی شیلات و عمل کمبود شدید گوشت و ماهی بود و ماهی در سبد غذائی مردم بیشتر نداشتند ،ناچار با استفاده از کشتیهای
این برنامۀ آزمایشی بهمدت ده ظاهراً هیچ منع قانونی برای فروش صید ماهی دولت علیه ایران را که مردم برای خرید ماهی سفید شمال راه پیدا کرده بود که البته نشانی از روسی ماهیهایی را که صید میکردند،
روز یا شاید دو هفته ادامه داشت و خاویار و گوشت ماهی خاویاری وجود بهاصطلاح سر و دست میشکستند، تحولی مثبت در زندگی جامعۀ ایرانی برای فروش به شهرهای جنوب روسیه
نتیجه آن بیش از حد رضایتبخش نداشت .در فروشگاههای شیلات و مس ّمی به حلال و حرام است». بود .اما از طرف دیگر این وضع تصادفاً میفرستادند .فقط مقدار ناچیزی از
و غیر قابل انتظار بود .واقعاً حیف فروشگاههای مجاز ،خاویار در معرض در قرارداد ماهیگیری ایران و ماهی خاویاری خریداری نداشت. در ایامی اتفاق افتاد که ذخایر دریای این ماهی سهم مردم ایران میشد.
بود که ما مردم کشور خود را طی فروش بود و گوشت ماهی خاویاری شوروی ،مورخ ۸مهر ( ۱۳۰۶اول برای جواب به این پرسش باید خزر بهشدت کاهش یافته ،جوابگوی این ماهی با وسائل نقلیه نامجهز آن
۳قرن از روی بیاطلاعی از مصرف هم بهندرت با سفارش قبلی تحویل اکتبر )۱۹2۷که نیم قرن پس از به واپسین سالهای دوران حکومت تقاضاهایی که مرتباً فزونی مییافت، زمان و در لابلای یخ به نقاط نزدیک
این ماهی مقوی و لذیذ محروم کرده دوران سپهسالار بهامضا رسیده، صفویان و حدیثهای فراوان باقیمانده حمل میشد و بهدست معدودی از
بودیم .سالهای مدیدی آن را به ثمن از فقیهان آن زمان بازگشت .آنان مردم شهرهای شمالی و احیاناً طبقات
بخس به همسایۀ شمالی خود تحویل مر ّفه ساکنان پایتخت میرسید .نه
میدادیم و بعد هم آن را منحصراً به وسیلهای برای انجماد و نگهداری آن
صادرات اختصاص دادیم .درحالی که وجود داشت و نه طریق مناسبی برای
خود برای تأمین نیاز مردم ،گوشت از حمل و توزیع آن .علاوه بر آن اصولا
خارج وارد میکردیم .چه خوب شد در ایران گذشته ،مردم با مصرف هیچ
سرانجام اشخاصی پیدا شدند که با ماده غذایی منجمد آشنایی نداشتند
چشمان بازتر وجود فلس را در این و عدهای غذای یخزده را اصولا حرام
ماهیان ،بهنوعی مورد تأیید قرار داده، میدانستند .ایرانیان هنوز از نعمت برق
مشکل زیان بخشی را حل کردند*.
بهرهای نبرده بودند.
_____________«_دن_بال_ه__دا_ر_د»_ بهعلت این مشکلات ،ماهی و بهویژه
ماهی سفید که روز بهروز تولیدش
* در پاسخ پرسشی که غالباً مطرح نقصان مییافت ،در واقع یک نوع
است و میپرسند چرا ماهی اوزون غذای لوکس و اشرافی تلقی میشد.
برون درقدیم حلال نبوده و امروز در بعضی از خانوادههای قدیمی
حلال اعلام شده است؟ حجتالاسلام پایتخت سنتی بود که در سال یک
مرتضی آقا تهرانی چنین جواب داده بار و آن هم بهمناسبت عید نوروز یک
عدد ماهی سفید و گاهی هم همراه با
است: یک ماهی دودی بر سر سفره داشته
«ما حکمی داریم که اگر ماهی باشند .ماهی جنوب اصلا راهی به
پولک داشت حلال است .اوزون برون
روی پوستش پولک ندارد .بعد از داخل کشور نداشت.
گذر زمان فهمیدند که پشت گوش تا پایان دورۀ قاجاریه ،راههای
این ماهی پولک وجود دارد .بهعلاوه ارتباطی بسیار محدود بود .شهروندانی
پولکهای روی پوستش بهمرور زمان که عازم زیارت خانه خدا و یا عتبات و
میریزد .در نتیجه بعد از فهمیدن این شامات و یا کشورهای دیگر بودند ،راه
موضوع ،ماهی اوزون برون را حلال سفرشان به خارج از ایران معمولا از
اعلام کردند .پس بسته به شرایط، طریق روسیه بود .به هر زحمتی بود
امری حلال یا حرام میشود .مثل خود را به بندر انزلی میرساندند .از
حکم قلیان میرزای شیرازی ،که حرام آنجا با کشتی به باکو میرفتند و از آن
شهر راهی مقاصد مورد نظر میشدند.
دانسته بودن در آن زمان.». تصور این واقعیات در گذشتهای
