پیش درآمد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران

روشنک آسترکی- بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌‌المللی کتاب تهران امسال با شعار «خواندن، گفت‌و‌گو با جهان» از تاریخ ۱۶ تا ۲۶ اردیبهشت ماه ۹۴ در مصلای تهران برگزار می‌شود.

نکته قابل توجه این است که امسال برای نخستین بار مسائل مدیریتی و اجرایی بخش‌هایی از این نمایشگاه به اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان و دیگر تشکل‌های نشر واگذار شده است. پیش از این مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران که زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کند، مجری برگزاری این نمایشگاه بود.

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی در ایران است که نخستین دوره آن در جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۶۶ در نمایشگاه بین‌المللی تهران (در انتهای بزرگراه چمران) برگزار شد و تا سال ۱۳۸۵ در همین مکان برگزار می‌شد، اما محل برگزاری آن از سال ۱۳۸۶ به مصلای تهران در عباس‌آباد منتقل گشت. این نمایشگاه معمولا با چالش‌ها و حاشیه‌های مختلف روبرو بوده است.

امسال محمود آموزگار، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه ناشران می‌گوید: «براساس تفاهم‌نامه‌ای که میان وزارت فرهنگ ‌و ارشاد اسلامی و اتحادیه ناشران به نمایندگی از تشکل‌های نشر منعقد شده؛ تمام امور مدیریتی و اجرایی مثل ثبت‌نام از ناشران، مدیریت حضور ناشران در نمایشگاه، دریافت اجاره‌بهای غرفه‌ها، راه‌اندازی غرفه‌ها، مدیریت کمیته ناشران داخلی و بین‌المللی، اطلاع‌رسانی ناشران داخلی و بین‌المللی و برنامه‌های سرای اهل قلم به اتحادیه و تشکل‌های نشر واگذار شده. هم‌چنین به تقاضای تشکل‌های نشر، وزارت ارشاد موافقت کرده در سایر کمیته‌ها ازجمله کمیسیون معاملات، نماینده اتحادیه و تشکل‌ها حضور داشته باشد».

مشکلات نمایشگاه کتاب تهران

نمایشگاه کتاب تهران در سال‌های گذشته هم بی‌رونق و هم با مشکلات متعددی از سوی مجریان روبرو بود و همین امر نارضایتی ناشران را در پی داشت. به عنوان نمونه در اردیبهشت ۹۲ نشر ساقی اعلام کرده بود که تا چهارمین روز نمایشگاه، یک چهارم فروش را نسبت به روز اول سال گذشته داشته است. این در حالی بود که‌‌ همان سال مسئولان فرهنگی دولت وقت این نمایشگاه را پرشور‌ترین دوره نمایشگاه کتاب عنوان کرده بودند.

فضای نامناسب غرفه‌ها، نبود خدمات و سرویس مناسب در نمایشگاه، برخوردهای پلیس گشت ارشاد با زنان و مردان بازدیدکننده، اختصاص غرفه‌هایی با متراژ بالا و محل مناسب به ناشران کتب مذهبی و کمک آموزشی از عمده مسائل حاشیه‌ساز در نمایشگاه بود. حال آنکه بحران اقتصادی حاکم بر کشور در سال‌های گذشته سبب شده تا کتاب از سبد بسیاری از خانوارهای ایرانی حذف شود.

افزون بر این همه، در طول دو دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد٬ فعالان حوزه‌های مختلف فرهنگی دچار محدودیت‌های بیشتر از پیش شدند و با شدت گرفتن ممیزی و نگاه امنیتی بر فعالیت ناشران بسیاری از ناشران نیز اجازه شرکت در نمایشگاه کتاب را پیدا نمی‌کردند. از جمله می‌توان به نشر چشمه، بوتیمار، آهنگ دیگر و انتشارات نیمه دولتی دفتر شعر جوان اشاره کرد که در سال ۹۲ از شرکت در نمایشگاه کتاب محروم شدند.

در سال ۹۳ نیز با وجود امیدواری بخشی از اهالی فرهنگ نسبت به تدبیر دولت یازدهم، نمایشگاه کتاب با حواشی برگزار شد. هرچند علی جنتی، وزیر ارشاد کنونی و هم‌چنین حسن روحانی همواره از مخالفت با سانسور و ممیزی گفته‌اند اما در نمایشگاه کتاب سال گذشته نیز به روال سال‌های قبل تعدادی کتاب از نمایشگاه جمع‌آوری شد. همایون امیرزاده، رئیس کمیته رسیدگی به تخلفات ناشران در ۱۵ اردیبهشت ماه سال گذشته و در جریان برگزاری نمایشگاه کتاب از محرومیت ۱۳ ناشر از حضور در تمامی نمایشگاه‌های کتاب استانی در سال ۹۳ و حضور در نمایشگاه کتاب تهران در سال ۹۴ خبر داد. هم‌چنین به گفته امیرزاده در ۵ روز اول نمایشگاه کتاب تهران در سال ۹۳، ۱۲ عنوان کتاب غیرمجاز جمع‌آوری شد.

بی نظمی و سوء مدیریت مسئولان نمایشگاه نیز در سال ۹۳ مشکلاتی برای ناشران ایجاد کرد. این مشکلات سبب اعتراض ناشران عرب شرکت‌کننده در نمایشگاه شد. بر اساس گزارشی که اردیبهشت ماه ۹۳ و یک هفته پس از آغاز به کار بیست و هفتمین نمایشگاه کتاب در سایت تسنیم منتشر شد، ناشران خارجی حاضر در نمایشگاه با وجود گذشت شش روز از بازگشایی آن با مشکلات متعددی مواجه بودند. بسیاری از این ناشران از کارتن‌های کتاب خود به عنوان میز استفاده می‌کردند. شیخ حسن خلیفه، مسئول انتشارات «دارالولاء» در گفتگو با تسنیم یکی از مشکلات نمایشگاه را تحویل دیرهنگام غرفه‌ها به ناشران دانسته و گفته بود: «روز اول با مشکلات متعددی مواجه بودیم. ما باید تازه غرفه‌های خودمان را پیدا می‌کردیم و بعد به دنبال تجهیزات اولیه مانند میز و… می‌رفتیم.»

از سوی دیگر در نمایشگاه کتاب سال گذشته که انتظار می‌رفت با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، بهتر از سال‌های پیش برگزار شود، حجم تبلیغات نامتناسب با موضوع کتاب و فرهنگ از دیگر مسائلی بود که از سوی رسانه‌ها و ناشران مورد نقد قرار گرفت. به نظر می‌رسد جنبه‌های مادی و درآمدزایی این نمایشگاه چنان برای شرکت برگزارکننده که زیر نظر وزارت ارشاد فعالیت می‌کند اهمیت داشت که بدون توجه به هم‌خوانی و هماهنگی تبلیغات با امور نشر و کتاب و مطالعه، از انواع تبلیغات استقبال کرده بود؛ به عنوان نمونه یکی از تبلیغات عجیب این شرکت، نصب یک بیلبورد تبلیغاتی لوازم آرایش بر بام شبستان مصلا در سالن کتاب‌های عمومی بود که در آن عکس لوازم آرایش یکی از مارک‌های معتبر جهان نصب شده بود. همه این مسائل نشان داد دولت تدبیر و امید هم برخلاف شعارهای امیدوارکننده نتوانسته نگاه عمیق و مدیریتی درست درباره این نمایشگاه به مثابه یک رویداد مهم فرهنگی داشته باشد.

کاهش کمک مالی وزارت ارشاد

به نظر می‌رسد با واگذاری مسائل مدیریتی و اجرایی بخش‌هایی از نمایشگاه کتاب به اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان که امسال برای نخستین بار در سی و پنج سال گذشته اتفاق افتاده است، ناشران امیدوارند شاهد نتیجه مناسب‌تری از برگزاری این نمایشگاه باشند. نمایشگاهی که به گفته ناشران بین ۲۵ تا ۳۵ درصد فروش مستقیم (رو در روی) سالانه آنها را رقم می‌زند. در همین زمینه محمود آموزگار به خبرگزاری ایلنا گفته است نمایشگاه ظرف ده روز نقدینگی اطمینان‌بخشی برای ناشران به همراه می‌آورد و درست به همین دلیل بسیاری از آنها تمام حساب‌ و کتاب‌های مالی خود را برای تسویه و ایفای تعهدات به روزهای بعد از نمایشگاه موکول می‌کنند. در این میان، به ‌جز ناشران عمومی، مشتری‌ عمده نمایشگاه، نهادهای دولتی مانند کتابخانه‌های دانشگاه‌ها و مؤسسات دولتی هستند. این موسسات عملا بخش اعظم بودجه فرهنگی خود را به خرید از این نمایشگاه اختصاص می‌دهند و این مبلغ را در طول سال هزینه نمی‌کنند.

گفتنی است در مقابل دادن مسئولیت بخشی از امور اجرایی نمایشگاه به ناشران، وزارت ارشاد دولت یازدهم بودجه خود برای کمک به برگزاری این نمایشگاه را نیز محدود کرده است.

بهمن پورمن، رییس اتحادیه چاپخانه‌داران درباره چند و چون مالی نمایشگاه کتاب تأیید کرده است که بودجه مالی ارشاد برای برگزاری نمایشگاه کتاب امسال محدود شده است. ۳ اتحادیه چاپخانه‌داران، صحاف و لیتوگراف‌ها برای نمایشگاه امسال ۱۳۰۰ متر از فضای نمایشگاه را متری ۲۰۰ هزار تومان اجاره کرده‌اند این درحالیست که در گذشته وزارت ارشاد کمک‌های مالی به برگزارکنندگان نمایشگاه کتاب ارائه می‌کرد. این امر نشان می‌دهد با کاهش بودجهٔ وزارت ارشاد، بار مالی برگزاری نمایشگاه بر دوش ناشران و دیگر اتحادیه‌ها گذاشته شده است.

در همین زمینه روزنامه قانون اوایل فروردین ۹۴ در گزارشی به بحث بودجه نمایشگاه کتاب پرداخته و نوشته بود چندی پیش سخنگوی شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه کتاب با اعلام کاهش دو برابری بودجه این نمایشگاه هم‌زمان با تصمیم مصلای تهران برای افزایش اجاره این مکان، بر جلوگیری از ریخت و پاش برای برپایی این رویداد فرهنگی تاکید کرده بود. آن هم در حالی ‌که بودجه‌ کل در نظر گرفته شده برای برگزاری بیست‌ و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تقریبا نصف شده و به ۷میلیارد تومان کاهش یافته است.

حال باید دید واگذاری بخشی از امور مدیریتی و اجرایی بیست و هشتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به ناشران، فارغ از آنکه بار مالی مضاعفی را بر دوش ناشران گذاشته است، آیا در بهبود برگزاری این نمایشگاه موثر است یا ناشران باز هم شاهد تبعیض از جمله در اختصاص غرفه‌ها به برخی خواصِ دارای رانت خواهند بود.