محسن بهزاد کریمی- حدود سه هفته پیش از کودتای اخیر ترکیه وبسایت روسی اسپوتنیک که یکی از بنگاه‌های رسمی خبرپراکنی کرملین به حساب می‌آید با درج خبری از قول دیمیتری پسکوف٬ دبیر مطبوعاتی ولادیمیر پوتین٬ رییس‌جمهوری روسیه ادعا کرد که رجب طیب اردوغان٬ رییس‌جمهوری ترکیه در نامه‌ای رسمی از پوتین به خاطر سرنگونی هواپیمای نظامی روسیه توسط ارتش کشورش عذرخواهی کرده است.
اما این تنها نکته و نشانه چرخش اردوغان پیش از کودتا نبود. او در طول حیات سیاسی خود و حضورش در دولت ترکیه نشان داده است که خواهان همراهی با تیم برنده است و ترسی از تغییر مسیر ندارد.
پیش از کودتای اخیر ترکیه٬ بارها خبرهایی درباره ازسرگیری روابط با روسیه و اسرائیل و همچنین تمایل اردوغان به بهبود روابط با ایران٬ عراق و سوریه در رسانه‌ها انعکاس پیدا کرد.
رویای اردوغان برای بازگشت به صلابت دوران عثمانی و تبدیل شدن به یک حکمران قدرقدرت منطقه‌ای بر کسی پوشیده نیست.
در دوران اوج‌گیری تحولات منطقه‌ای در سال ۲۰۱۱ و آنچه بعدها به بهار عربی شهرت یافت، اردوغان به تصور اینکه این تغییرات به زودی به ثمر خواهد نشست و دو همسایه جنوبی‌اش یعنی عراق و سوریه نیز مانند مصر و لیبی به دست جماعت اخوان‌المسلمین خواهد افتاد به حمایت از این گروه پرداخت. او در این مسیر به راحتی به هم‌کیش و دوست قدیمی خود بشار اسد٬ رییس‌جمهوری سوریه پشت کرد و در صف کشورهای مخالف او قرار گرفت و همچنین به حمایت از اسلام‌گرایان دامن زد.
اما محاسبه‌های ترکیه با ورود ایران به جنگ سوریه و بعدها حمایت‌های مستقیم نظامی روسیه، اشتباه از آب در آمد و برخلاف آنچه همه تصور می‌کردند اسد همچنان با گذشت بیش از پنج سال٬ حاکمیت خود را بر سوریه حفظ کرده است.
از سوی دیگر در ائتلاف با اعراب٬ ترکیه خود را در جایگاه متزلزلی یافت و به تجربه آموخت که به عنوان یک کشور غیرعرب ادعای رهبری در چنین ائتلافی خیال خام است.
بروز اختلاف در سیاست‌گذاری میان اعضای ائتلاف زنگ خطری برای تغییر سیاست اردوغان
رویدادی که نقشه‌های رجب پاشا را نقش بر آب کرد و حال با در خطر دیدن موقعیت خود و ناامیدی از تحقق یافتن آمال و آرزوهایش از طریق عضویت در ائتلاف ضد اسد با گردشی ۱۸۰ درجه‌ای به سوی روسیه می‌رود تا سیاست‌های جدیدی را در قبال مسائل منطقه‌ای اتخاذ کند؛ سیاست‌هایی که با یک کمپین خبرپراکنی، یک نامه به کرملین، یک کودتای شکست خورده و چند تماس تلفنی با ایران آغاز شد.
از سوی دیگر در جریان سقوط هواپیمای جنگنده روسی٬ ترکیه دریافت که نمی‌تواند با تکیه بر حمایت‌های ناتو و به اصطلاح با برگ برنده این پیمان نظامی گردن‌کشی کند و خیلی زود دریافت که نگاه اعضاء ناتو به ترکیه نگاهی متفاوت است.
هرچند ترکیه هم‌پیمان استراتژیک ناتو در دو دهه گذشته بوده است اما تهدیدهای اخیر روسیه در جنگ سوریه به ترکیه ثابت کرد که از لحاظ استراتژیک٬ ترکیه پایگاهی فرامرزی برای این پیمان محسوب می‌شود و حتی مثل اوکراین و کشورهای بالتیک خط قرمز ناتو نیست. نقشی که نه تنها ترکیه بلکه آذربایجان و شاید در آینده گرجستان در فضای سیاسی که اروپا و ناتو آن را «پالسی همسایه» تعریف می‌کنند ایفا خواهند کرد.
نکته دیگر اینکه حامیان ائتلاف یعنی کشورهای غربی و آمریکا با حمایت‌های گسترده خود از نیروهای کرد در سوریه بر نگرانی‌های اردوغان افزوده‌اند. با اعلان ساختاری فدرال در مناطق کردنشین سوریه و برقراری ثباتی نیم‌بند در این مناطق٬ ترکیه دریافت که ادامه حضورش در این ائتلاف نمی‌تواند منافع این کشور را تامین و رویای خلافت را به حقیقت تبدیل کند.
از سوی دیگر کشیده شدن این جنگ فرقه‌ای به خاک ترکیه و چند بمب‌گذاری و حمله تروریستی در این کشور به اردوغان نشان داد که از پس اسلام‌گراها بر نخواهد آمد و هر دو طرف دعوا به راحتی می‌توانند جدال خونین‌شان را به خاک این کشور و مناطق کردنشین ترکیه بکشانند.
بسیاری از تحلیلگران نزدیک به روسیه و ایران کار ائتلاف ضد اسد را تمام شده می‌دانند و با بروز اختلافات میان ترکیه و همچنین قطر با دیگر اعضای این ائتلاف٬ گمانه‌زنی می‌کنند که به زودی این ائتلاف مجبور به پذیرش شکست شود، امری که چندان واقع‌بینانه نیست چرا که این ائتلاف از حمایت دولت‌های غربی برخوردار است و به طور قطع پس از ماه نوامبر و روشن شدن نتیجه انتخابات آمریکا تکلیف آن هم مشخص می‌شود.
انتخاب هیلاری کلینتون به عنوان رییس‌جمهوری آمریکا می‌تواند تاثیرات عمده‌ای بر حل مشکلات پدید آمده در خاورمیانه و شمال آفریقا داشته باشد. فراموش نکنیم که در دوره تصدی وی بر وزارت خارجه در دور نخست ریاست‌جمهوری باراک اوباما٬ برنامه او در لیبی نیمه‌کاره ماند٬ امری که باعث شکل‌گیری و همچنین گسترش فعالیت گروه‌های شبه‌نظامی تندرو اسلامی به دیگر کشورهای منطقه شد.
به هر حال به نظر می‌رسد اردوغان فعلا تمایلی به ادامه بازی در تیم ائتلاف ندارد و به دنبال راه خروج از این جبهه است. سخت‌گیری‌های وی در رابطه با نیروهای نظامی مستقر در این کشور بیشتر حکم صدور پیام سیاسی داشت تا اقدامی در پی کودتا.
آیا ادامه عضویت ترکیه در ناتو با نزدیکی بیشتر به روسیه به خطر خواهد افتاد؟
این موضوع همچنان امری دور از ذهن است و حتی به صورت تلویحی هم از سوی هیچ‌یک از طرفین مورد تردید واقع نشده است. ظاهرا با توجه به سوابق رفتاری ترکیه این موضوع نمی‌تواند مانعی در نزدیکی روابط سیاسی این کشور با همسایگانش باشد.
احتمال مسدود کردن مسیر لجستیکی و خط تامین نیروهای مخالف بشار اسد
چنین اقدامی از سوی دولت اردوغان همانند اعلان رسمی خروج از ائتلاف ضد بشار اسد است. این اقدامی است که متحدان اسد برای پذیرش اردوغان از وی انتظار خواهند داشت. اما آیا اردوغان به چنین قمار بزرگی دست خواهد زد؟ باید منتظر بود.
در هفته گذشته رسانه‌های نزدیک به سپاه پاسداران ایران و چند رسانه نزدیک به کرملین از دیدار احتمالی اردوغان و پوتین در اوایل ماه اوت خبر دادند؛ دیداری که می‌تواند در صورت ادامه کم‌کاری‌های دولت اوباما سرنوشت‌ساز باشد.
آیا غرب آماده پذیرش سلطه روسیه بر نیمی از خاورمیانه خواهد بود؟
ایجاد ائتلافی سیاسی، نظامی و اقتصادی در این بخش از خاورمیانه می‌تواند نبض اروپا را در دست روسیه و هم‌پیمانانش قرار دهد. امری مخاطره‌آمیز که با گردش اردوغان به سوی روسیه یک گام به عملی‌تر شدن نزدیک می‌شود.
اما نتیجه تغییرات کلی سیاست‌های پساکودتای اردوغان و تغییرات عمده اجتماعی و سیاسی که حزب حاکم ترکیه آک پارتی در دستور کار خود قرار داده چیزی از نگرانی‌های منطقه‌ای کم نخواهد کرد٬ بلکه برعکس نتیجه مخرب‌تری نیز به دنبال خواهد داشت.
پایان کار داعش پایان جنگ‌های قومی و مذهبی در منطقه نخواهد بود. حتی با وجود قدرت گرفتن اتحاد طرفدار اسد و از میان برداشتن گروه دولت اسلامی، آنچه بر اثر این پنج سال جنگ قومی- مذهبی در منطقه رخ داده است به سادگی فراموش نخواهد شد. همچنین به نظر می‌رسد که برتری نظامی و تسلط بر مناطق ملتهب عراق و سوریه از سوی هر یک از طرف‌های دعوا چه غرب و ائتلاف عرب و چه روسیه و ایران، پایان این جدال تاریخی نخواهد بود.
ترکیه ثابت کرده که شریک استراتژیک قابل اعتمادی برای غرب نیست. تهدید اروپا و باج‌خواهی بر سر کنترل سیل جمعیت پناهجوها، قطع برق و در نهایت تعطیلی احتمالی پایگاه هوایی اینجرلیک و مسدود کردن راه تامین لجستیکی مخالفان اسد به خواست روسیه؛ همه این اعمال برآیند تغییر ۱۸۰ درجه‌ای اردوغان خواهد بود و اگر به این موضوع‌ها عذرخواهی کتبی از روسیه و نگرانی و تماس‌های دولت ایران در شب کودتا را اضافه کنیم تصویر کاملی از آنچه اتفاق افتاده است٬ خواهیم داشت.
با در نظر گرفتن تحولات چند هفته اخیر بعید نیست که ایران، ترکیه و روسیه با توافقی سه جانبه به راهکار تازه‌ای برسند و روسیه با صرف‌نظر از شخص بشار اسد و با اطمینان خاطر از حفظ منافع استراتژیک و پایگاه نظامی‌اش در سوریه مثلث تازه‌ای را با حضور ترکیه و ایران شکل دهد؛ اتحاد استراتژیکی که منافع غرب در منطقه را به شدت تهدید خواهد کرد.
اینکه این سیاست تازه اردوغان تنها یک سناریو برای باج‌گیری بیشتر از غرب است و یا اینکه او به صورت جدی در حال خروج از جبهه غرب و نزدیکی بیشتر به ایران و روسیه است، موضوعی است که در هفته‌های پیش رو مشخص خواهد شد. هرچند با توجه به عملکرد متفاوت رییس‌جمهوری ترکیه در ماه‌های اخیر تغییر کلی مواضع وی دور از ذهن نیست.
